Νησιά Σολοβέτσκι: Τόπος κατάνυξης και μυστηρίου

Κάποτε εδώ υπήρχε φυλακή, το ίδιο ζοφερή με τη Βαστίλη στη Γαλλία, το Αλκατράζ στις ΗΠΑ και το Άουσβιτς στην Πολωνία. Από τον 15^ο αιώνα στο τοπικό μοναστήρι φυλάκιζαν πολιτικούς αξιωματούχους. Εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν κτίρια φυλακών και όσοι καταδικάζονταν, κλείνονταν σε πύργους ή στα υπόγεια απρόσιτων κάστρων. Το μοναστήρι Σολοβέτσκι ήταν ένα από τα κάστρα αυτά. Τους γερούς γρανιτένιους τοίχους του δεν μπόρεσαν να παραβιάσουν ούτε οι Σουηδοί, ούτε οι Δανοί, ούτε ακόμη και ο πανίσχυρος αγγλικός στόλος που πολιόρκησε το μοναστήρι στη διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου το 1854.
Η ιστορία της μονής Σολοβέτσκι ξεκινά από τον 15ο αιώνα. Σ’ αυτό ακριβώς το σημείο, το πλέον απομακρυσμένο ρωσικό αρχιπέλαγος, που βρίσκεται στην παγωμένη Λευκή θάλασσα, έφθασαν δυο μοναχοί, ο Ζωσιμάς και ο Γερμανός. Στο έρημο, αλλά συγκλονιστικό σε ομορφιά σημείο οι μοναχοί αποφάσισαν να ιδρύσουν μονή, η οποία μετά από μερικούς αιώνες έγινε μια από τις πιο σημαντικές στη Ρωσία και πέραν των συνόρων της.

Με τη σοσιαλιστική επανάσταση του 1917 το μοναστήρι λεηλατήθηκε και ερημώθηκε. Στη δεκαετία του 1920 δημιουργήθηκε εδώ το ειδικό στρατόπεδο Σολοβέτσκι, το πρώτο από ένα δίκτυο στρατοπέδων συγκέντρωσης που εμφανίστηκαν αργότερα σε όλη τη Ρωσία. Μετά άρχισε ο Β’ Παγκόσμιος πόλεμος και από τα εγκαταλειμμένα παιδιά στο Σολόβκι άρχισαν να επιλέγουν κατώτερα πληρώματα για τα πλοία του στόλου της Βόρειας Θάλασσας.

Για τον πρωθιεράρχη της Ρωσικής Εκκλησίας τα Σολοφκί είναι τόπος ιδιαίτερο, που συνδέεται με βαθείς προσωπικούς προβληματισμούς. Εδώ ειδικά, μετά την επανάσταση του 1917, όταν το μοναστήρι ήταν πλέον κλειστό και οι μοναχοί εκδιωγμένοι, στα ιερά οικοδομήματά του εγκαταστάθηκε το στρατόπεδο ειδικού προορισμού Σολοβέτσκι, το οποίο αργότερα μετατράπηκε σε φυλακή για πολιτικούς κρατούμενους, θύμισε ο πατριάρχης Κύριλλος:

Ο παππούς μου Βασίλειος είχε εξοριστεί στα Σολοφκί. Εδώ μαζί του μαράζωναν και ιερείς. Και να που κάποια φορά αυτή η ομάδα των ορθοδόξων κρατουμένων αποφάσισε να τελέσει τη Θεία λειτουργία. Η λειτουργία, στην οποία συμμετείχε και ο παππούς μου, τελέστηκε στο χώρο του υλοτομείου. Την ίδια ημέρα το έμαθε η διοίκηση του στρατοπέδου και όλοι οι συμμετέχοντες κλείστηκαν στην απομόνωση και εν συνεχεία ο καθένας τους δικάστηκε.

Ο παππούς του πρωθιεράρχη της Ρωσικής Εκκλησίας ήταν τυχερός και έμεινε ζωντανός καθ’ όλη τη διάρκεια της φυλάκισής του. Πόσοι όμως άνθρωποι πέθαναν εδώ από την πείνα και τις ασθένειες, από τις εξοντωτικές εργασίες υλοτομίας και εξόρυξης τύρφης, πόσοι εκτελέστηκαν έως και σήμερα δεν είναι ακριβώς γνωστό. Σύμφωνα με τις κατά προσέγγιση εκτιμήσεις των ιστορικών λόγος γίνεται για εκατοντάδες χιλιάδες ζωές.

Τουριστικός προορισμός

 Η πιο σκληρή περίοδος όμως, ανήκε στο παρελθόν. Σήμερα στα νησιά κατοικούν και πάλι μοναχοί, ενώ τα διάσημα Σολόβκι έγιναν ένα από τα κύρια τουριστικά αξιοθέατα της Ρωσίας. Ο λόγος δεν είναι μόνο η παρθένα βόρεια φύση των προστατευόμενων αυτών τόπων, αλλά και η απόφαση της Ουνέσκο να ανακηρύξει τα νησιά ως Παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά. Το μοναστήρι τώρα έχει και πάλι το στόλο του, τα διακοσμημένα με ορθόδοξες εικόνες σκάφη που μεταφέρουν τους προσκυνητές και τους τουρίστες. Στο χώρο του μοναστηριού έχει δημιουργηθεί ένας κήπος στον οποίο καλλιεργούν άνθη και βότανα. Λειτουργεί αρτοποιείο με εξαιρετικά νόστιμες πίτες. Να σημειωθεί ότι στα νησιά διατηρήθηκε η ξεχασμένη από καιρό στη Ρωσία τέχνη παρασκευής μελόψωμων σε διάφορα καλλιτεχνικά σχέδια που ονομάζονται «κοζουλί». Εδώ τα πωλούν σε κάθε μαγαζί με σουβενίρ και μπορεί κανείς να βρει ψωμάκια σαν σπιτάκια, κουκουβάγιες, αρκούδες, ελάφια, αγγέλους, ακόμη και άμαξες με τον αμαξά, όλα ζωγραφισμένα και επικαλυμμένα με ζάχαρη.

Οι κάτοικοι του νησιού μετακινούνται στα Σολοβκί με παλιά σοβιετικά τζιπ και νέες μοτοσυκλέτες εισαγωγής με τέσσερις τροχούς. Αυτό αφορά τους πιο ευκατάστατους. Όσοι δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα, κυκλοφορούν με ποδήλατα. Ενώ για τη μετακίνηση στους βάλτους και στο χιόνι οι ντόπιοι κατασκευάζουν με διάφορα υλικά αυτοσχέδια οχήματα παντός εδάφους με τεράστιους φουσκωμένους τροχούς, τα «καρακάτι». Για κάθισμα χρησιμοποιείται ένα σκαμνάκι, ενώ στο μπροστινό μέρος είναι ζωγραφισμένη μια μούρη αρκούδας, που τα κάνει να μοιάζουν με τοτέμ.

Ο πληθυσμός του νήσων δουλεύει κατά κύριο λόγο για το μοναστήρι, ή για τους τουρίστες και προσκυνητές που καταφθάνουν εδώ. Η δουλειά της Μαρία Νικιφόροβα (55 ετών) είναι να κατεβαίνει καθημερινά στην προβλήτα ελπίζοντας ότι θα βρει κάποιον τουρίστα. Στα χέρια της κρατά μια πινακίδα: «Δωμάτιο με ανέσεις». Το δωμάτιο που διαφημίζει, βρίσκεται σε ένα απλό χωριάτικο σπίτι με ξυλόσομπα. Μέσα του είναι στριμωγμένα πέντε σιδερένια κρεβάτια με στρώμα. Αυτό είναι για την περίπτωση της «υψηλής τουριστικής σεζόν» που σε αυτά τα μέρη είναι ο Ιούλιος και ο Αύγουστος. Τον Ιούνιο κάνει ακόμη πολύ κρύο, ενώ το Σεπτέμβριο το κρύο έχει ήδη αρχίσει.

Τα κρεβάτια είναι διαφόρων τύπων και μεγεθών. Η Μαρία τα μάζεψε από κατεστραμμένα και εγκαταλειμμένα χωριατόσπιτα του συνοικισμού. Οι υποσχόμενες «ανέσεις», είναι μια ξύλινη τουαλέτα με τρύπα στο πάτωμα. Τα ξενοδοχεία στο συνοικισμό είναι έτσι κι αλλιώς λιγοστά, ενώ την πλειοψηφία των τουριστών αποτελούν περιπλανώμενοι τουρίστες χωρίς ιδιαίτερες απαιτήσεις και χριστιανοί προσκυνητές. Η ίδια, την τουριστική περίοδο μένει με τους συγγενείς της.

Εφυγαν, αλλά τώρα ξαναγυρνούν

Πλάι στους τοίχους των γερμένων χωριατόσπιτων βρίσκονται πεταμένες μοτοσυκλέτες ή φορτηγά. Αλλά τα περισσότερα σπίτια κατοικούνται. Τα ρούχα στεγνώνουν στον αέρα, κάτι που απαιτεί χρόνο, καθώς ο ήλιος στα Σολοβκί δεν είναι συχνός επισκέπτης, και το πλυμένο πουκάμισο μπορεί να στεγνώνει μέρες ολόκληρες.

Μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ ένα μέρος των ντόπιων κατοίκων έφυγε για την ηπειρωτική χώρα, μιας και στα νησιά δεν υπήρχαν δουλειές. Τώρα όμως παρατηρείται η αντίστροφη ροή. Για πολλούς τα Σολοβκί είναι ένα μέρος αναγέννησης της παραδοσιακής ρωσικής κουλτούρας και πνευματικότητας. Κάποιοι κατασκευάζουν μέσα σε μεγάλους αχυρώνες ναυτικά σκάφη βάσει των ολλανδικών σχεδίων της εποχής του Μεγάλου Πέτρου. Άλλοι επιχειρούν να αναστήσουν ξεχασμένες τέχνες. Ράβουν παραδοσιακά πουκάμισα, πλάθουν πήλινα αγγεία, φτιάχνουν σκαλιστά από ξύλο.

Τα νησιά Σολοβέτσκι προσελκύουν επίσης και οπαδούς του εσωτερισμού και των στενών επαφών τρίτου τύπου. Σε αυτά έχουν διασωθεί αρχαίοι λίθινοι λαβύρινθοι, η χρήση των οποίων παραμένει έως τώρα άγνωστη. Οι περισσότεροι επιστήμονες πιστεύουν ότι αποτελούσαν τόπους για θρησκευτικές δοξασίες των τοπικών φυλών των ψαράδων. Οι τουρίστες περιπλανώνται στους λαβύρινθους με την ελπίδα ότι θα φτάσουν στη διαύγεια, ή προσπαθούν να κάνουν διαλογισμό στο κέντρο της πέτρινης ελικοειδούς κατασκευής. «Απαγορεύεται με λευκό παντελόνι!», υποδεικνύει ένας παλιός κάτοικος εσωτεριστής σε μια κοπέλα που επιχειρεί να μπει στον λαβύρινθο. «Θα δημιουργηθεί ενέργεια λάθος χρώματος!».

Η εκκλησία δεν αντιμετωπίζει θετικά τους ειδωλολατρικούς λαβύρινθους. Η επίσκεψη με το σκάφος της εκκλησίας στους ειδωλολατρικούς τόπους λατρείας περιλαμβάνεται στη λίστα με τις βασικές εκδρομές που προτείνονται στους προσκυνητές.

Κάθε Κυριακή στο συνοικισμό υπάρχει γιορτή. Γύρω από το μοναστήρι πραγματοποιείται λιτανεία με ψαλμούς και εκκλησιαστικά λάβαρα. Ηχούν οι καμπάνες, οι ενορίτες κρατούν εικόνες, οι ιερείς ραίνουν τους συγκεντρωμένους με αγιασμό.

Απ’ ότι φαίνεται, σε αυτή την πορεία συμμετέχουν όλοι οι κάτοικοι του νησιού. Εδώ στα Σολοβκί είναι εύκολο να γίνεις πιστός. Όλα συμβάλλουν σε αυτό. Και οι τρούλοι των μοναστηριών που είναι ορατοί από κάθε σημείο του νησιού, και ο μελωδικός ήχος από τις καμπάνες, και η σκληρή ασκητική φύση, και η απόσταση από τους εγκόσμιους πειρασμούς των μεγάλων πόλεων. Για τις ανάγκες των ενοριτών, στους πάγκους της εκκλησίας πωλούνται εικόνες, φυλακτά, βιβλία πνευματικού περιεχομένου, ακόμη και ζώνες παντελονιού με προσευχές.

Ένα από τα σημαντικότερα αξιοθέατα των νησιών Σολοβέτσκι είναι η εκκλησία-φάρος στο όρος Σεκίρναγια. Στο υψηλότερο σημείο του κάτω από το σταυρό, φωτίζει η τεράστια λάμπα του φάρου. Επίσης, οτιδήποτε βρίσκεται χαμηλότερα από αυτήν θεωρείται ιδιοκτησία του μοναστηριού, ενώ η ίδια ανήκει στο Υπουργείο Άμυνας, γι’ αυτό και απαγορεύεται ν’ ανεβεί κανείς στο σημείο που βρίσκεται.

Η βόρεια βλάστηση στα Σολοβέτσκι είναι ιδιότυπα υπέροχη. Εδώ φυτρώνουν δέντρα-νάνοι, ενώ στις πέτρες βρύα 100 ετών. Δίπλα από την παραλία υπάρχουν πλέγματα από μακριά φύκια και νομίζεις ότι από στιγμή σε στιγμή θα εμφανιστεί από το νερό κάποια γοργόνα. Δυστυχώς οι γοργόνες δεν εμφανίζονται συχνά στους τόπους αυτούς, πιθανόν επειδή τις φοβίζει η όψη στην παραλία του νεκροταφείου με τα σκουριασμένα αλιευτικά καΐκια. Ωστόσο πάνω από τη θάλασσα πετούν καλοθρεμμένοι γλάροι οι οποίοι δεν φοβούνται καθόλου τους ανθρώπους. Τους ταΐζουν οι τουρίστες, ενώ οι γλάροι ζητιανεύουν με θράσος και την ψίχα από το ψωμί, αρπάζοντάς την κατευθείαν μέσα από τα χέρια σου. Φαίνεται ότι για πρώτη φορά μετά από πολλά χρόνια τα Σολοβκί επέστρεψαν σε καιρούς αφθονίας.