Ντοστογιέφσκι Φ. – Ο παίκτης

Πιεζόμενος από τους δανειστές του αλλά και από τον εκδότη Στελόφσκι, ο Ντοστογιέφσκι γράφει μέσα σε λίγες εβδομάδες, τον Οκτώβριο του 1866, τον Παίκτη. Το μυθιστόρημα αυτό αποτέλεσε την αφορμή της γνωριμίας του Ντοστογιέφσκι με τη δεύτερη σύζυγό του, Άννα Γκριγκόριεβνα Σνίτκινα, η οποία στάθηκε πλάι του, στο ρόλο του φύλακα αγγέλου, μέχρι το τέλος της ζωής του.
Ο Παίκτης έχει αυτοβιογραφική βάση και περιλαμβάνει τις εμπειρίες του δημιουργού του από την εποχή του δεύτερου ταξιδιού του στο εξωτερικό, το 1863, στις γερμανικές λουτροπόλεις Βισμπάντεν και Χόμπουργκ, όπου ο Ντοστογιέφσκι γνώρισε τον κόσμο της ρουλέτας και του χαρτοπαίγνιου και γοητεύθηκε για ένα διάστημα από αυτόν. Στο πρόσωπο του βασικού ήρωα, του Αλεξέι lβάνοβιτς, αντανακλώνται πολλές από τις ψυχολογικές δοκιμασίες που υπέστη τότε ο Ντοστογιέφσκι, ενώ στο χαρακτήρα της Πωλίνας αντανακλάται ο ψυχικός κόσμος της Πωλίνας Σουσλόβα, της τότε αγαπημένης του. Παράλληλα, στα πρόσωπα των υπόλοιπων ηρώων του, ο Ντοστογιέφσκι σατιρίζει με ιδιαίτερα έντονο τρόπο τα ήθη των Δυτικοευρωπαίων, ιδίως των Γάλλων, και τον ηθικό μαρασμό της Γαλλίας κατά την περίοδο της Δεύτερης Αυτοκρατορίας, ενώ τονίζει την ηθική υπεροχή των, έστω και ξεπεσμένων, Ρώσων ηρώων του απέναντί τους.
Ντοστογιέφσκι Φ. – Ο παίκτης, κριτική από Ελευθεροτυπία

Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι – Το «Όνειρο ενός γελοίου»

Αθανάσιος Γεωργιλάς

Ολόκληρο το έργο του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι διαπερνά ένας πυρετός αγωνίας για το έγκλημα που διασκορπίζει τις ανθρώπινες υπάρξεις στο όνομα των μεγάλων ιδεών της αδελφοσύνης και της ελευθερίας. Όλα του τα μυθιστορήματα τα διαπνέει ένας διαρκής σαρκασμός, ένα κίτρινο χρώμα απέναντι στην υποκρισία του παράλογου κόσμου που δημιουργήθηκε στο όνομα της λογικής, οι ήρωες του δεν είναι άλλοι από εμάς τους ίδιους δημιουργοί και καρικατούρες του κόσμου αυτού.

Ο συντηρητισμός του Ντοστογιέφσκι απέναντι στον μηδενισμό που προάγανε οι νέες ιδέες των επιστημών και των ιδεολογισμών του 19ου αιώνα ( ιδέες που στην σκιά των αποτελεσμάτων τους ζούμε σήμερα ) έκανε πολλούς να τον κατηγορήσουν πως ήταν ενάντια στην ιδέα της ανθρώπινης χειραφέτησης και πως προτιμούσε αντί αυτής την ανάδυση σε μια εποχή πανσλαβικού Τσαρισμού και Θρησκευτικής ταπείνωσης. Ποιος όμως μπορεί να κρίνει τον άνθρωπο Ντοστογιέφσκι που στην πορεία της ζωής του γνώρισε διαρκείς εξορίες, φυλακίσεις, ανέχεια και εξευτελισμό και όμως κατεχόταν από ένα τεράστιο πάθος για την ζωή, αλλά το κυριότερο ήταν ένα ελεύθερο πνεύμα που μπορούσε να διακρίνει με ξάστερη διαύγεια την υποκρισία και την αντίφαση των νέων ιδεών που σκλάβωναν τον κόσμο με νέα δεσμά; Δεν υπάρχει άλλωστε πιο οξυδερκής και με πιο μεστό τρόπο ειπωμένη κριτική για τον σοσιαλισμό όπως αυτή στο «Όνειρο ενός γελοίου» , γράφει: «Βγήκαν οι άνθρωποι και άρχισαν να ερευνούν για να αναδιοργανώσουν την κοινωνία κατά τέτοιο τρόπο, ώστε χωρίς να πάψει ο καθένας να αγαπάει τον εαυτό του περισσότερο από τους άλλους να μην είναι πρόσκομμα στους άλλους» .

Πώς να πραγματοποιήσεις το ιδανικό της «αδελφωμένης ανθρωπότητας» Σοσιαλισμέ την ίδια στιγμή που κηρύττεις τον «μοναδικό και τον εγωισμό» ως ιδεώδες; Αυτή την θεμελιώδη οντολογική αντίφαση ο Ντοστογιέφσκι είχε ως κεντρικό θέμα κριτικής στο «Έγκλημα & Τιμωρία», «Δαιμονισμένοι» και «Αδελφοί Καραμαζώφ». Όμως σε κανένα άλλο έργο δεν έγραψε τόσο διακριτά για την θετική εικόνα του για μια ανθρωπινή ανθρωπότητα όσο στο μικρό φανταστικό διήγημα το «Όνειρο ενός γελοίου».

Είχε την επίγνωση πως μια ζωή άξια του ονόματος της μπορεί να βιωθεί αληθινά σε αυτό τον κόσμο ανάμεσα από αυτούς τους ίδιους τους ανθρώπους αρκεί «αν όλος ο κόσμος ήθελε να θέλει, και όλα θα είχανε γίνει κιόλας» και όμως ήξερε καλά πως όποιος μιλούσε για το ιδανικό αυτό μόνο γελοίος θα φάνταζε στους υπολοίπους. Σε ένα κόσμο φτιαγμένο από άσπλαχνη λογική και πολιτική ορθότητα μόνο ένας «γελοίος άνθρωπος» είναι ικανός για τέτοια όνειρα.

"Τεμαχίζοντας" τους "Φτωχούς" του Ντοστογιέφσκι

Η ανάλυση ενός λογοτεχνικού κειμένου με κατέτρεχε από τα μαθητικά τα χρόνια. Μου ήταν αρκετά δύσκολο όχι τόσο να κατανοήσω το νόημα ενός τμήματος ενός διηγήματος ή ενός ποιήματος, αλλά να μαντέψω ουσιαστικά αυτό που θεωρεί σωστό ο καθηγητής. Το ίδιο νιώθω και τώρα που ολοκληρώνωντας μία πανεπιστημιακή εργασία για την ανάλυση του πρώτου έργου του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, τους "Φτωχούς", νιώθω ότι μάλλον "τεμάχισα" αντί ανέλυσα το μυθιστόρημα αυτό προσπαθώντας να κατανοήσω το νόημα του πρωτόλειου αυτού ρεαλιστικού έργου.

«Να βρεις τον άνθρωπο μέσα στον άνθρωπο»

«Ο άνθρωπος είναι ένα μυστήριο.

Χρειάζεται να το διαπεράσεις στο φως,

κι αν αναλώσεις όλη σου την ζωή σ’ αυτό,

μην πεις πως έχασες τον καιρό σου»

«Δεν υπάρχει αντικείμενο τόσο παλιό

που να μην μπορεί να ειπωθεί τίποτα καινούριο σχετικά με αυτό»

Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι

Εισαγωγή

Ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι (Fyodor Dostoevsky 1821-1881) έγραψε τους Φτωχούς το 1846 και αποτέλεσε το πρώτο δημοσιευμένο μυθιστόρημα του, το οποίο και του απέφερε άμεση αναγνώριση από κοινό και κριτικούς. Αφορά μία ιστορία ανεκπλήρωτης αγάπης ενός κυβερνητικού υπαλλήλου – αντιγραφέα κειμένων - του Μακάρ Ντεβούσκιν για μία νεαρή ράφτρα, την Βαρβάρα Ντομπροσιόλοβα, και τον καθημερινό αγώνα που καταβάλουν αντιμέτωποι με την φτώχια και τον εξευτελισμό.

Το κείμενο είναι γραμμένο με την μορφή του επιστολικού μυθιστορήματος, μέσω της ανταλλαγής επιστολών των δύο πρωταγωνιστών, που εξιστορούν τον καθημερινό τους αγώνα αλλά και τα συναισθήματα που τρέφουν ο ένας για τον άλλο. Το μυθιστόρημα όντας εξαιρετικά ρεαλιστικό, παρουσιάζει και αρκετά ρομαντικά και φυσιολατρικά στοιχεία, σκιαγραφώντας ταυτόχρονα και την ψυχολογική αποτύπωση στα πρόσωπα των πρωταγωνιστών, της φτώχιας της Ρωσίας του 19^ου αιώνα

Το ρεαλιστικό πνεύμα των «Φτωχών»

Ο Ντοστογιέφσκι τοποθετεί στο έργο του βιώματα δικά του και των συνανθρώπων του. Άνθρωπος ταλαιπωρημένος με πολυτάραχη και δύσκολη ζωή απεικονίζει τα βιώματα του και δημιουργεί χαρακτήρες στηριγμένους σε αυτά. Οι Φτωχοί, αν και το πρώτο του έργο, είναι ένα κατεξοχήν ρεαλιστικό μυθιστόρημα διότι η γραφή του είναι άμεσα συνυφασμένη με την εποχή στην οποία αναφέρεται. Ο συγγραφέας παρουσιάζει με ρεαλιστικό τρόπο την δύσκολη πραγματικότητα της καθημερινής ζωής σε μία εξαθλιωμένη γειτονιά της Αγίας Πετρούπολης του 19^ου αιώνα. Το έργο είναι δομημένο με την μορφή επιστολικού μυθιστορήματος στο οποίο «κυρίαρχη θέση κατέχει η αναπαράσταση του ερωτικού πάθους»[1] ανάμεσα στους ήρωες Μακάρ και Βαρβάρα. Η μορφή του ως επιστολικού μυθιστορήματος έρχεται προσθέσει επιπλέον ρεαλισμό και αληθοφάνεια στην ιστορία, μιμούμενο τρόπο τινά τα συμβαίνοντα στην πραγματική ζωή. Στους Φτωχούς ο Ντοστογιέφσκι αναπαριστά μία πραγματικότητα της σύγχρονης Ρωσίας όπου βασιλεύει η φτώχια και ο εξευτελισμός της ανθρώπινης ύπαρξης. «Οι ρεαλιστές συγγραφείς αναλαμβάνουν να παρουσιάσουν την κοινότυπη κοινωνική πραγματικότητα με λεπτομερή ακρίβεια, αμερόληπτη αντικειμενικότητα και ανεπιτήδευτο ύφος».[2] Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή που κάνει ο Ντεβούσκιν για το δωμάτιο του: «Μα ναι, δε σας έγραψα ακόμα πώς είναι εδώ η διαρρύθμιση. Φανταστείτε λόγου χάρη, έναν μακρύ διάδρομο, θεοσκότεινο και βρώμικο.»[3]

Χαρακτηριστικό του ρεαλιστικού πνεύματος του κειμένου είναι και η περιγραφή που κάνει ο Ντεβούσκιν για το δωμάτιο του Μάρκοβιτς – ενός τοκογλύφου από τον οποίο πάει να δανειστεί χρήματα: «... δεν ήταν και πολύ άσχημο, στους τοίχους κρέμονται ζωγραφιές, όλο πορτραίτα κάποιων στρατηγών, είχε και ένα ντιβάνι, ένα στρογγυλό τραπέζι, μία ρεζεντά, βαλσαμινάκια..», καθώς και για τον ίδιο τον Μάρκοβιτς: «... δε μπορούσες να τον πεις και σπουδαίο πρόσωπο, γκριζομάλλης, τα ματάκια του ήταν πονηρούτσικα, φόραγε μία λιγδωμένη ρόμπα και αντίς για ζώνη είχε ένα σκοινάκι.»[4]

Οι Φτωχοί διαπνέονται και από νατουραλιστικά στοιχεία. Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή που κάνει η Βαρβάρα για το χωριό στο οποίο μεγάλωσε όπου περιγράφει το σπίτι της και τα τοπία.[5]

Η σκιαγράφηση των χαρακτήρων

Το επιστολικό μυθιστόρημα δίνει την δυνατότητα προβολής διαφορετικών απόψεων μέσα από τις επιστολές των ηρώων αποφεύγοντας την διέξοδο ενός παντογνώστη αφηγητή. Μέσα από το μυθιστόρημα η σκιαγράφηση των δύο ηρώων γίνεται με δύο τρόπους. Τόσο μέσα από την εικόνα που δίδει ο κάθε ήρωας για τον εαυτό του μέσα από τις επιστολές του, όσο και από τα στοιχεία που παρέχονται για τον άλλο επιστολογράφο. Ο Ντοστογιέφσκι χαρακτηρίζεται από «την ψυχολογική διεισδυτικότητα»[6], αποδομώντας τους χαρακτήρες του, παρουσιάζοντας κάθε πλευρά της προσωπικότητας τους, δίνοντας έμφαση στις αδυναμίες τους.

Μέσα από της επιστολές τους παρουσιάζονται αρκετές πληροφορίες για την ζωή τους και το παρελθόν τους, αν και πολλά από αυτά που αναφέρουν υπονοούνται και δεν ξεκαθαρίζονται επαρκώς. Ο κόσμος των Φτωχών είναι βαρύς και δύσκολος και οι ήρωες τελματώνουν μέσα «από εφιάλτες και βασανιστικές ονειροπολήσεις»[7]: της Βαρβάρας για τα παιδικά της χρόνια[8], τον αποτυχημένο έρωτα της με τον Ποκρόβσκη[9] και του Ντεβούσκιν για την δύσκολη υπαλληλική ζωή του, τον ανεκπλήρωτο έρωτα του για την θεατρίνα. Οι φοβίες, η φτώχια, η έλλειψη κοινωνικής υπόληψης, η ανυπαρξία καριέρας εξαναγκάζουν τους ήρωες να κινηθούν προς το τελευταίο εναπομείναν καταφύγιο ζωής, τον έρωτα. Ο Ντοστογιέφσκι σκιαγραφεί έναν συμπαθή στον αναγνώστη χαρακτήρα για τον Ντεβούσκιν μέσα από τον αγώνα του κάτω από αντίξοες συνθήκες για να ικανοποιήσει και να υπηρετήσει την αγαπημένη του Βαρβάρα. Ο Ντεβούσκιν φοβάται το κοινωνικό περιβάλλον μη τον κατακρίνει, μήπως μάθει για τον ερωτά του για την Βαρβάρα: «Ένα μόνο φοβάμαι: φοβάμαι τα κουτσομπολιά.»[10], ενώ πιο κάτω σε ένα σχόλιο ενός συναδέλφου του αναρωτιέται μήπως έχει μαθευτεί κάτι στην δουλεία του που μπορεί να του κάνει κακό: «... μα πάλι όπως και να το κάνεις σε πιάνει ανησυχία κι αρχίζουν να σου περνάνε δυσάρεστες σκέψεις. Μήπως μάθανε αλήθεια τίποτα;»[11]

Η Βαρβάρα από την άλλη πλευρά είναι ένα αδύναμο πλάσμα, που δεν ξέρει την να κάνει με την ζωή της και που θεωρεί ότι ευτυχία είναι ο πλούτος και όχι η αγάπη. Ένα σημαντικό ζήτημα που αναδεικνύεται πίσω από αυτήν την ιστορία είναι οι συνθήκες που οδηγούν στην αποκάλυψη του πραγματικού χαρακτήρα της ηρωίδας Βαρβάρας. Η ειρωνεία αφθονεί τελικά στο έργο και ο βασικός αρωγός αυτής είναι η Βαρβάρα. Ο οποιοσδήποτε θα μπορούσε να περιμένει ότι οι δύσκολες συνθήκες, οι στερήσεις, η φτώχια θα μπορούσαν να φέρουν κοντά τους δύο πρωταγωνιστές, να αποτελέσουν στήριγμα ο ένας για τον άλλο. Όμως η αναπάντεχα καλή οικονομική συγκυρία για την Βαρβάρα δείχνει ότι η σχέση της με τον Μακάρ είχε να κάνει πιο πολύ από την απεγνωσμένη της ανάγκη για έναν προστάτη παρά για αγάπη και αφοσίωση.

Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια για τον ήρωα Ντεβούσκιν.

Ο ήρωας Ντεβούσκιν δίνει μεγάλη σημασία στην αξιοπρέπεια. Για τον Ντεβούσκιν αναξιοπρέπεια μπορεί να θεωρηθεί και η παραμικρή παρασπονδία όπως το μην μπορείς να πιεις τσάι: «Ήταν μέρες που δεν έπινα τσάι. Τώρα όμως μου περισσεύουνε και παίρνω τσάι και ζάχαρη. Και να σας πω, καλούλα μου, όπως και να το πάρεις είναι, είναι ντροπής πράγμα να μην πίνεις τσάι»[12]. Για τον Ντεβούσκιν η αξιοπρέπεια συνδέεται στενά και με το ντύσιμο: «Όχι πέστε μου, τι θακανα τότες εγώ λόγου χάρη με τα παπούτσια μου, είναι πάντοτε μπαλωμένα, μανίτσα μου, μα και οι σόλες για να λέμε την αλήθεια, είναι καμιά φορά ξεκολλημένες, κατά τρόπο εντελώς ανάρμοστο»[13].

Θεωρεί ότι είναι κοινωνικά μη αποδεκτό το γεγονός ότι μπορεί να έχεις φθαρμένο ντύσιμο και μπορεί να φτάσει στην υπερβολή: «Και τι έχει να κάνει δηλαδή, μανίτσα μου, που εγώ, ε, ναι ας πούμε κι εγώ σαν βλέπω ναναι χαλασμένο το λιθόστρωτο, περπατάω φορές-φορές στα νύχια των ποδιών μου για να μην χαλάσω τα παπούτσια μου;»[14] Ο Ντεβούσκιν φοβάται ότι τα φθαρμένα του ρούχα θα μπορούσαν να αποτελέσουν αιτία για χειρότερα δεινά όπως μία απόλυση: «Μα κι η αυτού εξοχότης, τυχαίνει καμιά φορά να περάσει μπρος από το τραπέζι μας ε,- θεέ μου φύλαγε!- Τι θα γίνει αν μου ρίξει κάνα βλέμμα και δει πως δεν είμαι ντυμένος ευπρεπώς; Κι αν δίνει σε κάτι σημασία η αυτού εξοχότης, είναι η καθαριότητα και η κόσμιος εμφάνισις.»[15] Ενώ πιο κάτω στο βιβλίο ο Ντεβούσκιν γίνεται πιο αποκαλυπτικός για την σχέση ρούχων και υπόληψης: «Τα παπούτσια σε μία τέτοια περίπτωση, μου χρειάζονται για να κρατήσω την τιμή μου και για να διατηρήσω την καλή μου υπόληψη.» [16]

Ο Ντεβούσκιν δεν δίνει καμία σημασία στο χρήμα. Για αυτό το χρήμα είναι ένας τρόπος για να δείξει την αγάπη του προς την Βαρένκα και όχι για να καλύψει τις υλικές ανάγκες του. Ο Ντεβούσκιν συνειδητοποιεί την φτώχια του και μαζί με αυτήν τα συνεπακόλουθα της: γκρίνια: «Οι φτωχοί είναι γκρινιάρηδες, αυτό πια έτσι έχει κανονισμένο η φύση. Αυτό το αισθανόμουνα και πρώτα και τώρα βεβαιώθηκα ακόμα περισσότερο»[17], απώλεια αξιοπρέπειας: «Κι ο καθείς το ξέρει Βαρβάρα, πως ο φτωχός είναι χειρότερος από κουρέλι και καμία εκτίμηση δεν μπορεί να περιμένει από κανέναν»[18].

Ο Ντεβούσκιν αντιλαμβάνεται ότι η φτώχεια του δεν εμπνέει σεβασμό στους γύρω του. Χαρακτηριστική είναι η σκηνή στην οποία προσπαθώντας να πείσει τον συνάδελφο του Πέτροβιτς να του δανείσει λεφτά, αυτός το αγνοεί προκλητικά όταν ο Ντεβούσκιν του αναφέρει ότι δεν έχει τίποτα ενέχυρο να του δώσει. Αυτό που προκαλεί εντύπωση είναι ότι ο ίδιος ο Ντεβούσκιν δεν κατακρίνει την συμπεριφορά του συναδέλφου του, θεωρώντας της κοινωνικά αποδεκτή, αντιθέτως τον δικαιολογεί επιρρίπτοντας την ευθύνη στον εαυτό του: «Βλέπετε, μανίτσα μου, μπορεί να είναι άξιοι άνθρωποι όλοι τους, δε λέω, μα είναι περήφανοι, πολύ περήφανοι! Τι είμαι εγώ μπροστά τους!»[19] Ο Ντεβούσκιν συνειδητοποιεί ότι πιο κάτω από εκεί που έχει φτάσει δεν δύναται να πάει, μόνο πάνω και αυτό υπόσχεται να το παλέψει: «Βλέπετε, περιστερούλα μου, εγώ είμαι ένας άνθρωπος για πέταμα και το ξέρω και μόνος μου πως είμαι για πέταμα, μα θα δείτε που θα τα καταφέρω και θα φανώ χρήσιμος!»[20]

Η σχέση τους με την λογοτεχνία

Οι ήρωες μέσα από την ανταλλαγή των επιστολών δείχνουν το ενδιαφέρον τους για την λογοτεχνία τόσο μέσα από αλληλο-προτάσεις για το διάβασμα βιβλίων όσο και μέσα από την κριτική που ασκούνε για την γραφή τους. Ο Ντεβούσκιν σε μία επιστολή του προς την Βαρβάρα αναφέρει στίχους από κάποιο βιβλίο που διάβασε[21], ενώ πιο κάτω νιώθοντας άβολα για αυτούς τους στίχους που έγραψε, λοιδορεί τον εαυτό του άλλα και την στιχουργία: «Όσο για τα στιχάκια, ..., θάτανε ντροπής πράμα, τώρα στα γεράματα να καταπιαστώ με ασκήσεις στιχουργίας. Οι στίχοι είναι σαχλαμάρες!»[22]. Ο Ντεβούσκιν νιώθοντας μειονεκτικά για το γεγονός ότι δεν σπούδασε: «...είμαι ένας γέρος και αγράμματος άνθρωπος, σαν ήμουν παιδί δε σπούδασα και τώρα πια, από τόνα αυτί θα μπαίνουν και από το άλλο θα βγαίνουν...»[23] και πιο κάτω αναφέρει: «Οι σπουδές μου δεν αξίζουν μήτε ένα κάλπικο παρά»[24], έχει για πρότυπο τους ανθρώπους που διαβάζουν πολύ και αναφέρεται με καλά λόγια για ένα συγκάτοικο του λογοτέχνη: «Έχουμε έναν υπάλληλο,..., πολύ διαβασμένος άνθρωπος, μιλάει και για Όμηρο και για Μπραμπάους και για διάφορους άλλους συγγραφείς – που να τους ξέρω!»[25].

Η Βαρβάρα στην ιστορική αναφορά που κάνει για την ζωή της[26] αναφέρεται και στην επίδραση που είχε στην πνευματική καλλιέργεια της ο φοιτητής Ποκρόβσκη. Η αγάπη που ένιωσε για αυτόν και η προσπάθεια της να τον κάνει να ενδιαφερθεί για αυτήν, την παρακίνησε να ασχοληθεί με το μόνο πράγμα που λάτρευε ο Ποκρόβσκη, τα βιβλία. Έμαθε να ξεχωρίζει το καλό από το κακό λογοτεχνικό βιβλίο μέσα από τις παιδεία του Ποκρόβσκη, γεγονός που φαίνεται και από την κριτική που ασκούσε στον αδαή περί λογοτεχνίας Μακάρ σχετικά με βιβλία που της πρότεινε ή της έδινε.

Σύνοψη

Ο Ντοστογιέφσκι αποτυπώνει σε μία έκφραση στο τέλος της ζωής του αυτό που έμελλε να διερευνήσει από τον πρώτο του κιόλας έργο τους Φτωχούς, το γεγονός δηλαδή του ρεαλισμού: «Παραμένοντας ολότελα ρεαλιστής, προσπαθώ να βρω τον άνθρωπο μέσα στον άνθρωπο»[27]. Εμπνευσμένο από ένα διήγημα του Ρώσου συγγραφέα Νικολάι Γκόγκολ (Gogol, 1809-1852) Το Παλτό(1842), αυτό το μυθιστόρημα είναι γραμμένο με την μορφή αλληλογραφίας μεταξύ των χαρακτήρων, παρουσιάζοντας τις δυσκολίες και την φτώχια καθώς και των ανεκπλήρωτο έρωτα των δύο ηρώων. Η ψυχολογική σκιαγράφηση των δύο ηρώων μέσα από τις περιγραφές τόσο της πρότερης ζωής τους όσο και της καθημερινότητας τους είναι ρεαλιστική με έντονα ρομαντικά και νατουραλιστικά στοιχεία. Η καθημερινές δυσκολίες, η φτώχια, ο εξευτελισμός αποτυπώνονται ρεαλιστικά εντείνοντας το αίσθημα της δυσκολίας δημιουργίας μίας σχέσης μεταξύ των δύο ηρώων με κατάληξη την φυγή της Βαρβάρας και την καταστροφή του Μακάρ.

Βιβλιογραφία

Βάρσος Γιώργος , Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας. Από τον 6^ο έως τις αρχές του 18^ου αιώνα, ΕΑΠ, Πάτρα 1999.

Benoit-Dusausoy Annick. & Fontaine Guy (επιμ.), Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, μτφρ. Α. Ζήρας κ.ά τ.Β’, Σόκολη, Αθήνα 1999.

Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι (Fyodor Dostoevsky), Οι Φτωχοί, μτφρ. Α. Αλεξάνδρου, Εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα 1990.

Ο Θεός, ο Άνθρωπος και η Ελευθερία στο έργο του Φ. Ντοστογιέφσκυ

 «Ο πόνος είναι η μοναδική αιτία για να αποκτήσει συνείδηση της ελευθερίας ο άνθρωπος», ισχυρίζεται ο Φ. Ντοστογιέφσκυ. Με απλά λόγια η ελευθερία αποκτιέται μέσω του πόνου. Με τον πόνο αφυπνίζεται η συνείδηση και κατ΄ επέκταση η ιδέα της ελευθερίας αφομοιώνεται πλήρως. Ο Ντοστογιέφσκυ αναγνωρίζει πως υπάρχει πολύς πόνος μέσα στη ζωή, όμως αυτός ο πόνος είναι λυτρωτικός. Γράφει σχετικά: «Ο άνθρωπος αγαπά να μετρά τις πίκρες του, μα δε λογαριάζει τις χαρές του. Αν τις λογάριαζε όμως. Θα έβλεπε πως ταιριάζουν το ίδιο».

Μέσω των ηρώων του έργου «Αδελφοί Καραμαζώφ», Ζωσιμά και Αλιόσα, καταθέτει: «Η ζωή θα σου φέρει πολλές δυστυχίες και με αυτές ίσα ίσα θα γίνεις ευτυχισμένος και θα ευλογήσεις τη ζωή και θα αναγκάσεις και άλλους να την ευλογήσουν. Η οδύνη είναι η οδός της μετάνοιας, αλλά και της χαράς. Της χαράς, που δίνει το ξεπέρασμα της αποτυχίας και της απελπισίας, που είναι η μεγαλύτερη αμαρτία και το μοναδικό αδιέξοδο». Αυτό συμπίπτει με την ευφρόσυνη απάντηση που έλαβε ο γέροντας Σιλουανός του Άθω από τον Κύριο: «Μείνε με επίγνωση στη Κόλαση και μην απελπίζεσαι».

Ο κορυφαίος συγγραφέας της παγκόσμιας λογοτεχνίας σε μέρος του εξαίσιου έργου του «Αδελφοί Καραμαζώφ» εξετάζει το ζήτημα της σχέσης της ελευθερίας με τον πόνο. Με αυτό το κύκνειο άσμα του λυτρώνεται και ψυχολογικά σαν άνθρωπος και ιδεολογικά ως μαχητής της χριστιανικής ιδέας. Εξωτερικεύει την πεποίθησή του ότι μόνο η αυτογνωσία και η αυταπάρνηση οδηγούν στην πλήρη εν Χριστώ ελευθερία. 

Μέρος του έργου αυτού πραγματεύεται την επιστροφή του Χριστού στη γη, ο οποίος εμφανίζεται στη Σεβίλλη της Ισπανίας, την εποχή που η Ιερά Εξέταση βρισκόταν σε έξαρση. Ο Μέγας Ιεροεξεταστής  διατάζει να Τον συλλάβουν και Τον επισκέπτεται στη φυλακή. Εκεί Του αποδίδει κατηγορίες ότι είναι ο χειρότερος αιρετικός και θα τιμωρηθεί με παράδοση στην πυρά, καθώς δεν υπέκυψε στους τρεις πειρασμούς. Επιπλέον Του αναφέρει ότι ο άνθρωπος είναι υλιστής και δεν προτιμά την ελευθερία, όπως την ορίζει ο Χριστός στη διδασκαλία του. Επομένως ο Χριστός έχει λάθος εικόνα του ανθρώπου. Ο Μ. Ιεροεξεταστής αντανακλά με την τοποθέτηση αυτή την υλιστική νοοτροπία του συστήματος της Παπικής Εκκλησίας στη Δύση , όπου δεν υπάρχει χώρος για το Θεάνθρωπο.

Ο Χριστός δεν αποκρίνεται στο Μέγα Ιεροεξεταστή, όπως δεν αποκρίθηκε και στον Πόντιο Πιλάτο. Διότι κατά τη χριστιανική διδαχή, ο άνθρωπος μόνο όταν είναι ελεύθερος και αγαπάει ελεύθερα, μπορεί να σταθεί, να υπάρχει, να λειτουργεί, να δημιουργεί, να καθίσταται κοινωνός σε μια κοινωνία. Για το Θεό κάθε αναγκαστική απόδειξη βιάζει την ανθρώπινη συνείδηση και μεταβάλλει την πίστη σε απλή γνώση. Ο Χριστός μας καλεί με ελεύθερη προαίρεση: «Ει τις θέλει οπίσω μου ελθείν». Η ελεύθερη βούληση δεν προϋποθέτει κάποιο τίμημα. Ο Ντοστογιέφσκυ αρνείται κάθε σύστημα, που θα θυσίαζε την ελευθερία του ανθρώπου και θα μείωνε με οποιοδήποτε τρόπο τον άνθρωπο σαν κατ’ εικόνα του ζώντος Θεού.

Χωρίς ελευθερία και αλήθεια δεν υπάρχει ευτυχία: «Εάν ο Υιός ελευθερώση υμάς, όντως ελεύθεροι έσεσθε» (Ιωάν. 8,36). Η αμαρτία και το κακό δεν είναι μακριά από μας. Είναι θέμα της προσωπικής μας ελευθερίας και ελευθερία σημαίνει ευθύνη. Ευθύνη επιλογής και βούλησης. Αυτό είναι η Αλήθεια, που ταυτίζεται με τον ενσαρκωμένο Σωτήρα. Γράφει σχετικά ο Ντοστογιέφσκυ σε μια επιστολή του: «Αν μπορούσε κάποιος να μου αποδείξει ότι ο Χριστός βρίσκεται έξω από την αλήθεια, εγώ θα προτιμούσα να μείνω με το Χριστό και όχι με την αλήθεια».

Όλα όσα χρειάζεται ο άνθρωπος σε αυτόν τον κόσμο και σε όλους τους άλλους πιθανούς κόσμους ο Ντοστογιέφσκυ με ειλικρινή αναζήτηση και πόνο τα βρήκε στο πρόσωπο του Θεανθρώπου. Ο Χριστός είναι η λύση για όλα τα προβλήματα τόσο σε προσωπικό, όσο και σε κοινωνικό και παγκόσμιο επίπεδο.  Ο Μακαριστός π. Ιουστίνος Πόποβιτς σε μια μελέτη για τον Ντοστογιέφσκυ αναφέρει χαρακτηριστικά: «όπου είναι η μορφή του Χριστού εκεί για τον Ντοστογιέφσκυ βρίσκεται η αληθινή πρόοδος, η αληθινή παιδεία, η αληθινή χαρά, η αληθινή ζωή, η αληθινή σοφία, και κάθε αληθινή τελειότητα. Και αν ρωτήσετε τον Ντοστογιέφσκυ πού βρίσκεται και πού φυλάσσεται η μορφή του Χριστού θα σας απαντήσει: «Στην Ορθοδοξία και μόνο στην Ορθοδοξία». Από αυτό καταδεικνύεται η έντονη θεολογική αναζήτηση του συγγραφέα.    

Βασική σκέψη του συγγραφέα σε όλο του έργο «Αδελφοί Καραμαζώφ» είναι πως ο άνθρωπος για να πετύχει πλήρως την «εν Χριστώ ελευθερία», η οποία αποτελεί την τελειότερη μορφή ελευθερίας, δεν αρκεί μόνο να ταπεινωθεί, αλλά και να προσφέρει τον εαυτό του θυσία για τους άλλους, υποτάσσοντας και εξαφανίζοντας, με αυτογνωσία, το ίδιο θέλημα στην περιοχή της αγάπης.

Οι επισκέψεις του συγγραφέα σε Ορθόδοξες Ιερές Μονές και η μελέτη κειμένων πνευματικού περιεχομένου συνετέλεσαν στην πνευματική ανάταση του Ντοστογιέφσκυ και στην αγιογραφική περιγραφή της εν Χριστώ δυναμικής ελευθερίας, μέσω των ηρώων Ζωσιμά και Αλιόσα στο έργο «Αδελφοί Καραμαζώφ». Μέσω του ήρωα Ζωσιμά καταθέτει: «Η ταπεινοφροσύνη, η γεμάτη αγάπη, είναι η πιο καταπληκτική δύναμη, πιο μεγάλη από κάθε άλλη. Για αυτό πρέπει να φιληθούν με αγάπη ο αφέντης και ο δούλος, για να συντελεσθεί ανάμεσά τους η μεγάλη ανθρώπινη αδελφοσύνη. Πρέπει να γίνει κανείς υπηρέτης του υπηρέτη του, όπως λέει και το Ευαγγέλιο, έτσι που να υπηρετεί ο ένας τον άλλο».   

Σε άλλο σημείο του έργου του ο Ντοστογιέφσκυ μέσω του ήρωα Ζωσιμά, ο οποίος συμβουλεύει μια γυναίκα, που εξομολογείται τα κρίματά της, λέει: «Τίποτα μη φοβάσαι, ποτέ μη φοβάσαι και μη θλίβεσαι. Μια και μετανοείς, όλα θα στα συγχωρέσει ο Θεός. Μα κι ούτε υπάρχει, ούτε μπορεί να γίνει στον κόσμο τέτοιο κρίμα, που να μην το συγχωρέσει ο Κύριος, σε κείνον, που μετανοεί αληθινά. Μα κι ούτε το μπορεί ο άνθρωπος να κάνει ένα τόσο μεγάλο αμάρτημα, που θα μπορούσε να εξαντλήσει την αστείρευτη αγάπη του Θεού. Ή μήπως μπορεί να υπάρξει ένα τέτοιο μεγάλο αμάρτημα, που να ξεπεράσει την αγάπη του Θεού; Φρόντιζε μονάχα για τη μετάνοια, για την αδιάκοπη μετάνοια κι όσο για το φόβο, διώξε τον εντελώς από την καρδιά σου. Πίστευε πως ο Θεός σε αγαπάει τόσο, που εσύ ούτε και να το φανταστείς δεν μπορείς. Σε αγαπάει παρ’ όλο που αμάρτησες. Σε αγαπάει μέσα στην αμαρτία σου. Για ένα μετανοούντα στον ουρανό χαίρονται περισσότερο, παρά για χίλιους αναμάρτητους, είπε ο Χριστός. Πήγαινε, λοιπόν και μη φοβάσαι. Μην πικραίνεσαι με τους ανθρώπους, μη θυμώνεις με τις προσβολές ...αφού μετανοείς, θα πει πως αγαπάς. Κι όταν θα αγαπάς, θα είσαι κιόλας τέκνο του Θεού. Η αγάπη εξαγνίζει τα πάντα, σώζει τα πάντα, αφού εγώ που είμαι, όπως εσύ, ένας αμαρτωλός άνθρωπος συγκινήθηκα και σε συμπόνεσα, πόσο περισσότερο ο Θεός! Η αγάπη είναι κάτι ανεκτίμητο και με αυτή μπορείς όλο τον κόσμο να αποκτήσεις και όχι μόνο τις δικές σου, μα και τις ξένες αμαρτίες να εξαγοράσεις. Πήγαινε και μη φοβάσαι…».

Ο Ντοστογιέσκυ αγαπούσε τη ζωή γιατί και πίστευε ακράδαντα στην ανάσταση των νεκρών. Όταν κάποιος παρακινεί μια γυναίκα, υποδουλωμένη σε μια απαίσια όψη ζωής, να πέσει στο ποτάμι και να τελειώνει, αυτή του διαβάζει στο Ευαγγέλιο ένα μέρος από την ανάσταση του Λαζάρου. «Εγώ ειμί η ανάστασις και η ζωή και ο πιστεύων εις εμέ καν αποθάνη ζήσεται». Να το μυστικό της ζωής. Με αυτήν την ελπίδα της αναστάσεως, υπάρχει η αγάπη για τη ζωή και η δημιουργία. Χωρίς αυτή δεν υπάρχει νόημα.

Μάλιστα κάτω από τον τίτλο στο βιβλίο «Αδελφοί Καραμαζώφ» έχει βάλει τα λόγια του Χριστού για την ανάσταση: «Εάν μη ο κόκκος του σίτου πεσών εις την γην αποθάνη, αυτός μόνος μένει. Εάν δε αποθάνη πολύν καρπόν φέρει» (Ιωάν. 12,24). Η θυσία και ο θάνατος έχουν αποτέλεσμα την ανάσταση. Με αυτή τη χαρμόσυνη είδηση της ανάστασης τελειώνει και ολόκληρο το βιβλίο.    

Στο έργο του «Ο Ηλίθιος» ο συγγραφέας έχει ως κεντρικό ήρωα τον πρίγκιπα Μίσκιν, ο οποίος ως πραγματικά ελεύθερος και απολυτρωμένος επιλέγει το δρόμο του καλού και έχει αγγελική μορφή. Θεωρείται ηλίθιος, ανόητος και παράλογος από τους άλλους, καθώς εκφράζει την πίστη του σε μια μεταφυσική υπερ-γήινη πραγματικότητα. Βλέπει ένα όραμα ομορφιάς, με θρησκευτική ταύτιση. Αυτή η «υποκειμενική» ομορφιά είναι η εσωτερική ομορφιά, που κλείνει μέσα της τον ουρανό. Ο Μίσκιν εκφράζει το «άλογο στοιχείο στον άνθρωπο», με το να θεωρείται παράδοξος από τον περίγυρό του, όπως και η ομορφιά σαν εσωτερική αρμονία αντιδιαστέλλεται με τη ζωή και τις δαιμονικές δυνάμεις του κόσμου. Ο Μίσκιν εκφράζει το απόφθεγμα «Η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο». Αυτή η λυτρωτική ομορφιά είναι η ενσάρκωση της «πνευματικής ομορφιάς». Η ομορφιά σαν ψυχική αρμονία και σαν ηθική δύναμη, που κατακτάται με την αγαθή προαίρεση και την ταπείνωση, δύο γνήσιες χριστιανικές αρετές. Στο πρόσωπο του Μίσκιν ταυτίζεται η ταπείνωση με τη δύναμη και ενσαρκώνεται η σκέψη ότι το κακό καταρρίπτεται με την ταπείνωση του εαυτού μας, με την κένωση. Είναι ένας φτωχός ιππότης, φτωχός τω πνεύματι, που με την τρομερή δύναμη της ταπείνωσης, δηλαδή με την ομορφιά της καλοσύνης του, θα σώσει τους ανθρώπους. Στο σημείο αυτό το ιδανικό της ομορφιά σχετίζεται με την ιδέα του Χριστού.

Ο Ντοστογιέφσκυ μέχρι το θάνατό του είχε ως αχώριστο σύντροφο το Ευαγγέλιο, το οποίο αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τα βιβλία του. Μέσα από το Ευαγγέλιο αντλούσε τα θέματά του και τους χαρακτήρες των ηρώων του. Μέσα στο Ευαγγέλιο βρήκε την αλήθεια, που δεν είναι άλλη από τον ίδιο το Χριστό. Τον Κύριο μας που είπε: «Εγώ ειμί η αλήθεια» (Ιωάν. 14,6) και «Γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς» (Ιωάν. 8,32). Κατά το συγγραφέα: «δεν υπάρχει πιο αγαθό, πιο βαθύ και πιο τέλειο από το Χριστό. Κι αν ο Χριστός είναι το πιο βαθύ και τέλειο αγαθό, τότε δεν μπορεί παρά να είναι και η πιο μεγάλη αλήθεια, η απόλυτη αλήθεια. Γιατί στο Χριστό, ως Θεό, ταυτίζεται το απόλυτο αγαθό και η απόλυτη αλήθεια, όπως ταυτίζεται και η απόλυτη ομορφιά». Αυτή η ομορφιά του Χριστού είναι η σωτήρια θεία ομορφιά του σαρκωμένου Κυρίου, του προτύπου της τέλειας ηθικής ομορφιάς.

Πηγή υλικού

Περιοδικό «Κοινωνία», Δελτίο της «Πανελληνίου Ενώσεως Θεολόγων», Έτος ΜΔ΄, Ιούλιος – Σεπτέμβριος 2001, Τεύχος 3, σελ. 287-292    

Επιλογή υλικού

Αικατερίνη Διαμαντοπούλου

Υπεύθυνη υλικού των Ιστοχώρων

του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων

Βαθιά τομή στο έργο του Ντοστογιέφσκι Της Χρυσας Σπυροπουλου Μαξιμίλιαν Μπράουν

Ντοστογιέφσκι, Η ζωή του μέσα από το έργο του

Τον τελευταίο καιρό παρατηρείται ιδιαίτερο ενδιαφέρον είτε επανέκδοσης μυθιστορημάτων του Ντοστογιέφσκι (1821-1881), όπως το έργο του Οι δαιμονισμένοι (εκδόσεις Ινδικτος, 2007), είτε έκδοσης των Ημερολογίων του (Τα ημερολόγια του συγγραφέα, τρεις τόμοι, εκδ. Αρμός, 2006 και 2007), ενώ παράλληλα σε αθηναϊκές θεατρικές σκηνές παίζονται με επιτυχία έργα του μεγάλου Ρώσου συγγραφέα, όπως Ο Ηλίθιος και Η Ημερη. Παλαιότερα, το 1994, είχε κυκλοφορήσει Η Αλληλογραφία του (1834-1859) από τον Γκοβόστη. Αλλά και τα μελετήματα γύρω από τη ζωή και την προσωπικότητά του έρχονται να προστεθούν ως παράλληλα κείμενα, τα οποία ρίχνουν φως στα έργα του καθώς και στην ψυχοσύνθεσή του. Σημαντική συνεισφορά στην ανάλυση των χαρακτήρων του συγγραφέα υπήρξε το έργο του Μιχαήλ Μπαχτίν Ζητήματα της ποιητικής του Ντοστογιέφσκι (στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδ. Πόλις, 2000), ενώ μόλις πρόσφατα κυκλοφόρησε το εκτενές μελέτημα ενός σπουδαίου, ρωσικής καταγωγής, Γερμανού καθηγητού Σλαβολογίας στο Πανεπιστήμιο του Γκέτιγκεν, του Μαξιμίλιαν Μπράουν (1903 Αγ. Πετρούπολη-1984 Γκέτιγκεν), ο οποίος ξετυλίγει μέσω των ηρώων την ιδιοσυστασία του ιδιαίτερου συγγραφέα, τις θέσεις του, τις επιλογές του, τη στάση ζωής του, τη σχέση του με τους ομοτέχνους του καθώς και το ενδιαφέρον του για τα προβλήματα της εποχής και της χώρας του. Παράλληλα, παρακολουθούνται τα σημαντικά γεγονότα που σημάδεψαν τη ζωή και το έργο του, στιγμιότυπα από την ταραχώδη δράση του, τα οποία επέδρασαν στον τρόπο σκέψης του και διαμόρφωσαν το πνευματικό του σύμπαν. Στα έργα του, άλλωστε, διαφαίνονται η προτίμησή του στις «συμβολικές συλλήψεις», η τάση του να αναδειχθεί η φύση των ηρώων του, καθώς και να προβληθούν οι οριακές καταστάσεις, ο διχασμός της προσωπικότητας, οι αντιφάσεις της.

Ο Μπράουν ξεκινά από την επίδραση που δέχτηκε ο συγγραφέας από τον Νικολάι Γκόγκολ και μάλιστα παραθέτει στοιχεία για να υποστηρίξει την άποψή του. Η διαφορά, ωστόσο, που διακρίνεται στα έργα τους έγκειται στο γεγονός ότι ο Γκόγκολ μάς δείχνει πώς υπό ορισμένες προϋποθέσεις ένας άνθρωπος γίνεται κάτι που «πια δεν είναι άνθρωπος», ενώ ο Ντοστογιέφσκι επιμένει στην αρχή ότι κάποιος «μπορεί να παραμείνει άνθρωπος ακόμα και όταν κάτω από δεδομένες συνθήκες τούτο φαίνεται να μην είναι δυνατόν».

Ο Ντοστογιέφσκι, όπως μας πληροφορεί ο Μπράουν, διάβαζε λογοτεχνία από μικρή ηλικία, Ρώσους και δυτικούς συγγραφείς: Γερμανούς, Αγγλοσάξονες, Γάλλους. Γνώριζε πολύ καλά το έργο του Ουγκώ, του Μπαλζάκ, των Χόφμαν, Σίλερ, Ντίκενς, Ράντκλιφ, Σκοτ, και πολλών άλλων. Μάλιστα, ο Μπράουν παρατηρεί ότι ο Ντοστογιέφσκι «γεννήθηκε ταυτόχρονα με τη ρωσική λογοτεχνία», και το πάθος του για δημιουργία τον οδήγησε στην απόφασή του να ασχοληθεί αποκλειστικά με τη γραφή. Με συνέπεια διόρθωνε και επεξεργαζόταν τα κείμενά του, τα οποία κάθε άλλο παρά είχαν αφρόντιστη μορφή.

Πλοκή χαρακτήρων

Τα έργα του Ντοστογιέφσκι διακρίνονται για την ξεχωριστή και σύνθετη πλοκή τους αλλά και για την ανάδειξη μοναδικών χαρακτήρων. Ετσι, οι ήρωές του είναι μέθυσοι, ιδεολόγοι, επαναστάτες, έκφυλοι, πατροκτόνοι -να αναφερθεί σ' αυτό το σημείο το μελέτημα του Φρόυντ Ο Ντοστογιέφσκι και η πατροκτονία, 1929 (βλ. κριτική του Σπ. Παγιατάκη, εφ. «Η Καθημερινή», Κυριακή 3.2.08)-, άτομα που έχουν πάθος με τα τυχερά παιχνίδια. Νοσηρές προσωπικότητες ζουν σε τυπικό κατά τα άλλα περιβάλλον, ενώ τα συναισθήματα και οι ιδέες τους έχουν σχέση με την πραγματικότητα και με ό,τι απορρέει απ' αυτήν. Και προς επίρρωσιν αυτής της θέσης, ο Μπράουν παραθέτει την άποψη του σημαντικού κριτικού και δοκιμιογράφου Μπερντάγιεφ, σύμφωνα με τον οποίο «σκοπός της τέχνης του Ντοστογιέφσκι είναι, υπερβαίνοντας την εμπειρική πραγματικότητα, να εκφράσει την πραγματικότητα που παραμένει κρυμμένη. Δεν κατορθώνει ποτέ μολαταύτα να την εκφράσει με τρόπο άμεσο, αλλά μόνο μέσω συμβόλων και ιδεατών μορφών». Οι χαρακτήρες του με την ακραία συμπεριφορά τους συμβολίζουν ανθρώπινους τύπους όλων των εποχών, δεν περιορίζονται στα όρια του συγκεκριμένου τόπου και χρόνου, και γίνονται αρχετυπικά πρότυπα. Το κέντρο βάρους των έργων του Ντοστογιέφσκι εντοπίζεται «σε ψυχολογικά προβλήματα… στο ασυνήθιστο, το αλλόκοτο», ή όπως τονίζεται αλλού από τον μελετητή, δεν υπάρχει τίποτα τόσο φανταστικό όσο η πραγματικότητα, καθώς η ουσία της ζωής βρίσκεται στις εξαιρέσεις και όχι στους κανόνες. Εξάλλου, το τυπικό ή «κανονικό» και το παράδοξο ή ασύνηθες δεν συγκρούονται, αλλά το ένα τροφοδοτεί το άλλο και σχηματίζουν από «κοινού το φαινόμενο άνθρωπος».

Ο Ντοστογιέφσκι χρησιμοποιεί την περιπέτεια, την πλοκή και τη μεταπλάθει σε διανοητικά και ψυχολογικά πρότυπα, τα οποία συνδέονται με προβλήματα της ύπαρξης. Μα το σημαντικό, κατά τον Μπράουν, βρίσκεται στην τάση του συγγραφέα να θέτει ερωτήματα μέσω των ηρώων του, τα οποία μένουν αναπάντητα, καθώς ο ίδιος σε όλους τους τόνους διακηρύσσει το δικαίωμα του ατόμου στην ελευθερία, στην ανεξαρτησία της σκέψης, αλλά και την προσήλωσή του στο αλλόκοτο, το παράδοξο πνευματικό ή ψυχικό υπόβαθρο του ανθρώπου.

Η ορθόδοξη πίστη και το θρησκευτικό βίωμα στο λογοτεχνικό έργο του Ντοστογιέφσκι ''Αδελφοί Καραμαζόβ''

Αρχ. Κύριλλος Κεφαλόπουλος

 Η ορθόδοξη πίστη και το θρησκευτικό βίωμα
στο λογοτεχνικό έργο του Ντοστογιέφσκι ''Αδελφοί Καραμαζόβ''

''Το εύρος και η δύναμη της προσωπικότητάς του ξεπερνούν κάθε σύγχρονη μέθοδο αξιολόγησης.Στην πρώτη επαφή,νομίζεις πως βρίσκεσαι μπροστά σε ένα συγγραφέα-και άξαφνα ανακαλύπτεις το άπειρο… Σαν εισχωρήσεις μέσα στο σύμπαν του Ντοστογιέφσκι, ανακαλύπτεις ένα τοπίο προκατακλυσμιαίο,έναν κόσμο μυστηριακό, πρωτόγονο και παρθενικό.Σε κυριεύει μια γλυκιά αγωνία,όπως όταν πλησιάζεις πρωταρχικές και αιώνιες δυνάμεις.Και σε λίγο,ο θαυμασμός και η πίστη σε προτρέπουν να μείνεις.Πίσω από κάθε διάφραγμα του έργου του,πίσω από κάθε ήρωα,βασιλεύει η αιώνια νύχτα και το αιώνιο φως-και αυτό γιατί ο προορισμός του και η μοίρα του είναι αξεδιάλυτα δεμένα με όλα τα μυστήρια του Είναι. Ο κόσμος του κινείται ανάμεσα στον θάνατο και την τρέλα,στο όνειρο και στην απτή πραγματικότητα…''

Έτσι περιγράφει ο Στέφαν Τσβάιχ το έργο του Ντοστογιέφσκι. Όλες οι μορφές των ηρώων του κινούνται μέσα στα αδιέξοδα που προξενεί η άρνηση του Θεού και η εναγώνια αναζήτηση της πίστης και του θείου. Και αυτό φαίνεται με τον πιο έκδηλο τρόπο στους ''Αδελφούς Καραμαζόβ''.

Γιος ξεπεσμένου ευγενούς, ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι γεννήθηκε στην Μόσχα το 1821, όπου ο πατέρας του εργαζόταν ως γιατρός. Έτσι, ζώντας από κοντά τους ασθενείς,από μικρός γνώρισε την δυστυχία,τον πόνο,την αθλιότητα και τον θάνατο. Ο πατέρας του,τύπος αυστηρός και αυταρχικός,του έδωσε μία παραδοσιακή θρησκευτική αγωγή.Η μητέρα του πέθανε όταν ο Ντοστογιέφσκι ήταν δεκαέξι ετών. Ο νεαρός εισήχθη στην Στρατιωτική Σχολή Μηχανικού στην Πετρούπολη,και στο διάστημα αυτό ο πατέρας του δολοφονήθηκε από εξεγερμένους δουλοποαροίκους, χρήματα δεν είχε,και επιπλέον δεν τον ενδιέφεραν τα μαθήματα της Σχολής. Αποφοιτώντας, αφοσιώθηκε στην λογοτεχνία και το γράψιμο. Ήδη νωρίς το 1846 δημοσιεύει το πρώτο του μυθιστόρημα.

Ωστόσο, μπροστά του θα βρισκόταν αντιμέτωπος με μία σκληρή δοκιμασία. Το 1849 συνελήφθη ως μέλος μίας ομάδας νεαρών ιδεαλιστών που συζητούσαν θεωρητικά και ονειρεύονταν ελευθερία και κοινωνικές αλλαγές για την Ρωσία. Πέρασε τέσσερα χρόνια καταναγκαστικής εργασίας εξόριστος κάπου στην Σιβηρία. Μόλις το 1858, μετά από εννέα δύσκολα χρόνια, του επέτρεψαν να επιστρέψει στην ευρωπαϊκή Ρωσία. Απόηχο της σκληράς αυτής δοκιμασίας και των δυσκολιών της εξορίας συναντούμε σε έργα του, ιδίως στο ''Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων''. Στα δύσκολα χρόνια της εξορίας του μοναδική παρηγοριά του ήταν μία Καινή Διαθήκη που συνεχώς διάβαζε και δεν την αποχωριζόταν ποτέ.

Ελεύθερος πλέον, ξαναβρίσκει την συγγραφική του δημιουργικότητα, γράφει και δημοσιεύει ακατάπαυστα. Στην περίοδο αυτή ανήκουν τα σημαντικότερα έργα του που τον έκαναν πασίγνωστο, Ταπεινωμένοι και καταφρονεμένοι (1861), Υπόγειο(1864), Έγκλημα και Τιμωρία (1866),Ο Ηλίθιος (1868), Δαιμονισμένοι (1871), Το Ημερολόγιο ενός Συγγραφέα (1876-1880), Αδελφοί Καραμαζόβ (1880).

Ωστόσο,η προσωπική του ζωή δεν έγινε καλύτερη παρά την λογοτεχνική του φήμη.Οι δανειστές τον πίεζαν, η γυναίκα του πέθανε, συνέχισε να έχει προβλήματα με τις τσαρικές αρχές. Και εσωτερικά, η ταραγμένη του ψυχή αναζητούσε απεγνωσμένα την γαλήνη της στον Θεό, την αρμονία,την αλήθεια. Όλα αυτά όπως ήταν φυσικό, επηρέσαν το συγγραφικό του έργο, και οι προσωπικές του εμπειρίες και αγωνίες προβάλλονται στους λογοτεχνικούς του ήρωες.

Το κύριο  ενδιαφέρον του Ντοστογιέφσκι επικεντρώνεται στα αισθήματα και τις σκέψεις του ατόμου. Αναπτύσει αριστοτεχνικά τον λογοτεχνικό μύθο, την πλοκή των έργων του, η οποία χρησιμεύει, μέσα από τα γεγονότα που περιγράφει, ως μία βαθιά διείσδυση στα πολύπλοκα ψυχολογικά και φιλοσοφικά ζητήματα, στο βαθύτερο είναι της ανθρώπινης ύπαρξης.

Τα έργα του Ντοστογιέφσκι μπορούν να χαρακτηρισθούν ως ψυχολογικά μυθιστορήματα, τα οποία πίσω από το πέπλο μίας ιστορίας μυστηρίου. Αποτελούν στην πραγματικότητα ένα μυθιστόρημα ιδεών, που ενσαρκώνονται από λογοτεχνικούς ήρωες που βιώνουν παθιασμένα και ακραία. Οι ήρωες του Ντοστογιέφσκι παλεύουν με τους δαίμονες της ταραγμένης τους ψυχής, καταφεύγουν σε εκ προμελέτης φόνους (Έγκλημα και Τιμωρία), σε συνομοσίες (Δαιμονισμένοι), σε δολοπλοκίες, στον φόνο και την τρέλα (Ο Ηλίθιος), οδηγούνται στον φόνο ή την αυτοκτονία αρνούμενοι τον Θεό και την κοινωνία (Κυρίλοβ), κινούνται σε ένα πλαίσιο ματαιότητας, άρνησης του Θεού, της ηθικής, των κοινωνικών αξιών. Σε όλα τα μυθιστορήματα οι ήρωες, αγνοί και ραδιούργοι, εγκληματίες και ασθενικοί, ιδεαλιστές και μηδενιστές, άνθρωποι του υποκόσμου και αναζητητές της αλήθειας, όλοι προκαλούν τον Θεό και την κοινωνία.

Μέσα στο λογοτεχνικό σύμπαν του Ντοστογιέφσκι, ξεχωριστή θέση κατέχουν οι Αδελφοί Καραμαζόβ, το τελευταίο του έργο και το ωριμότερο από πλευράς χαρακτήρων και έκφρασης της κοσμοθεωρίας του Ντοστογιέφσκι. Σε αυτό δίνεται μία γενική εικόνα της τσαρικής ρωσικής κοινωνίας στα τέλη του 19ου αι,με τις αντιφάσεις της,τις αντιθέσεις αριστοκρατών και δουλοπαροίκων, ανθρώπων από κάθε κοινωνική τάξη που ενσαρκώνουν την παρακμή και την διαφθορά, αλλά και τον έντονο θρησκευτικό και μυστικιστικό χαρακτήρα του ρωσικού λαού. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ο Ντοστογιέφσκι σκιαγραφεί τρία αδέλφια, τρεις διαφορετικούς χαρακτήρες, και αναλύει τις προβληματικές οικογενειακές σχέσεις των γιων με τον πατέρα τους, τον ηλικιωμένο Καραμαζόβ που ενσαρκώνει το πρότυπο του διεφθαρμένου, ξεδιάντροπου και φιλήδονου γεροπαραλυμένου και αδιάφορου για τα παιδιά του πατέρα. Τα τρία αδέλφια συγκρούονται και αποστρέφονται τον γέρο Καραμαζόβ, ενώ και οι ίδιοι σε προσωπικό επίπεδο έρχονται αντιμέτωποι με τις εσωτερικές τους αναζητήσεις και ψυχολογικές εντάσεις.

Ο γέρος Καραμαζόβ εκπροσωπεί τον άνθρωπο που απορρίπτει κάθε αξία ηθική, γκρεμίζει τους κοινωνικούς περιορισμούς και κάθε αποδεκτή συμπεριφορά στο κυνήγι των ηδονών και των απολαύσεων. Ο Ντημήτρι Καραμαζόβ, ο ένας γιος που υπηρετεί στον στρατό, βλέπει ανταγωνιστικά τον πατέρα του και τελικά οδηγείται στην πατροκτονία για λόγους οικονομικούς και ερωτικής αντιζηλίας. Ο άλλος γιος, ο Ιβάν Καραμαζόβ, είναι η προσωποποίηση του νεαρού και ορμητικού αμφισβητία, που έχοντας λάβει ελλειπή ανώτερη μόρφωση, θεωρεί τον εαυτό του σπουδαγμένο, επίδοξο διανοουμένο που αντιτίθεται στις υπάρχουσες κοινωνικές παραδεδεγμένες αξίες, απορρίπτει κάθε αξία και ηθικό περιορισμό, και με το αλαζονικό ύφος του ανθρώπου του απόλυτου ορθολογισμού, με τάσεις αναρχικές, απορριπτικές της κοινωνίας και των θεσμών της, θα λέγαμε ότι φθάνει στο αδιέξοδο, δεν βρίσκει λύσεις στα κοινωνικά προβλήματα, και έτσι καταλήγει στην συνειδητή απόρριψη της τάξεως πραγμάτων, όπως δημιουργηθεί από τον Θεό, και εν τέλει του ίδιου του Θεού.

Το χαρακτηριστικότερο τμήμα του μυθιστορήματος που συνοψίζει την αλαζονική απόρριψη του Θεού, όπως την εκφράζει ο Ιβάν Καραμαζόβ, είναι ο φανταστικός του διάλογος ανάμεσα στον Χριστό που επιστρέφει στην γη, και τον Μέγα Ιεροεξεταστή της Εκκλησίας. Η αφήγηση τοποθετείται στην Σεβίλλη. Ο Μέγας Ιεροεξεταστής διατάζει την σύλληψη του Χριστού και Τον καταδικάζει να καεί στην πυρά. Με τον φανταστικό αυτόν διάλογο ο Ντοστογιέφσκι θέλει να καταδικάσει την εγωιστική αλαζονία της Δυτικής εκκλησίας,και κατ' επέκταση κάθε εξουσίας που έχει θεοποιήσει την δύναμή της και έχει επιβάλλει βαριά και δυσβάκτακτα φορτία στον άνθρωπο, που αποστερεί την ελευθερία του ανθρώπου και την δυνατότητά του για λύτρωση. Ο Χριστός που επανέρχεται ως η ελπίδα της ανθρωπότητας για ελευθερία και απολύτρωση απορρίπτεται, καταδικάζεται από τις αρχές και εξουσίες του σύγχρονου κόσμου. Το μήνυμα της σύγχρονης αλαζονικής, αθεϊστικής και ορθολογιστικής κοινωνίας, όπως εκφράζεται από τον Μέγα Ιεροεξεταστή, είναι πως ο ορθολογιστής άνθρωπος θέλει να γκρεμίσει τον Χριστό και να Τον υποκαταστήσει. Η σατανική έπαρση και αλαζονία έχει τυφλώσει τον σύγχρονο άνθρωπο τόσο που ο εγωισμός του δεν τον αφήνει να δεχθεί την μόνη λύση στα αδιέξοδά του, που είναι η αγάπη και η θυσία του Χριστού.

Ουσιαστικά, ο Ιβάν αντιμετωπίζει ένα μεγάλο εσωτερικό δίλημμα. Αυτός ο μεγάλος αρνητής του Θεού, ο ορθολογιστής υποφέρει και ταλαντεύεται μεταξύ πίστης και απιστίας, βεβαιότητας και αμφιβολίας, εμπιστοσύνης στον άνθρωπο και ταυτόχρονα αναγνώριση της ανθρώπινης αδυναμίας.

Εάν δεν υπάρχει Θεός και μεταφυσκή ελπίδα,χωρίς την αθανασία της ψυχής, ο άνθρωπος  είναι αδύναμος, απελπισμένος, αναγκασμένος να αντιμετωπίσει μόνος του, χωρίς πνευματική βοήθεια, τα προσωπικά του αδιέξοδα και την άβυσσο της ψυχής του. ''Εφ' όσον δεν υπάρχει Θεός, δεν υπάρχει ηθική, τότε όλα επιτρέπονται" -αυτό είναι το δόγμα του Ιβάν. Ο Ιβάν Καραμαζόβ, απορρίπτοντας κάθε ηθικό νόμο, αμφισβητεί και σχετικοποιεί την συνείδηση του ανθρώπου και του κοινωνικού συνόλου. Και αυτό τον οδηγεί σε δύο δρόμους, σε μία κοινωνία ορθολογική, χωρίς Θεό και όρια, σε έναν άνθρωπο χωρίς μεταφυσικές αναζητήσεις, απαλλαγμένο από το βάρος της ηθικής και του ενοχλητικού ελέγχου της συνείδησης, χωρίς τον μηχανισμό του συνειδησιακού αυτοελέγχου (τύψεις),που εκφράζει το αίσθημα πως ''χωρίς συνείδηση, χωρίς αυτήν την συνήθεια, ας γίνουμε θεοί''. Ο άνθρωπος χωρίς Θεό, λατρεύει εγωιστικά και με εωσφορική διάθεση τον εαυτό του, αυτοθεοποιείται και οδηγείται στο όραμα του Υπερανθρώπου, όπως τον φαντάσθηκε ο Νίτσε, χωρίς τα βαρίδια της συνείδησης και τις αδυναμίες της συμπόνιας και της αλληλεγγύης στον συνάνθρωπο. Ο άλλος δρόμος στον οποίον καταλήγει ο Ιβάν είναι ο απόλυτος μηδενισμός, αφού ''αν δεν υπάρχει αιώνιος Θεός, δεν υπάρχει καμιά αρετή και ούτε και αυτή χρειάζεται''. Τελικά, στο πρόσωπο του Ιβάν με τις τραγικές αντιφάσεις μπορούμε να αναγνωρίσουμε τον σημερινό άνθρωπο του ορθολογισμού, της άρνησης, του μηδενισμού, που έρχεται αντιμέτωπος με τις εσωτερικές του αντιφάσεις και τα κοινωνικά αδιέξοδα που ο ίδιος προξένησε θέλοντας να κηρύξει έκπτωτο από την ζωή του τον Θεό και να αυτοαναγορευθεί ο ίδιος θεός.

Για να κατανοήσουμε το κλειδί των χαρακτήρων του Ντοστογιέφσκι πρέπει να έχουμε υπ' όψιν ότι βασική του θέση αποτελεί ότι υπάρχει ένας αιώνιος και ακατάλυτος θεϊκός και ηθικός νόμος, που η παράβασή του οδηγεί στην τιμωρία (''έγκλημα και τιμωρία''),δηλ. στα φοβερά αδιέξοδα που κατατρύχουν και τελικά συνθλίβουν τον άνθρωπο.

Ο Ντοστογιέφσκι γύρω από το δίπολο ηθική-παραβίαση της ηθικής, καθώς και πάνω στην τάση του ανθρώπου για αμφισβήτηση των κανόνων και των ορίων,στην ανθρώπινη ροπή για την παραβατικότητα, οικοδομεί τους λογοτεχνικούς του χαρακτήρες,που θυμίζουν αντίστοιχους αληθι-νούς-λίγο ακραίους και περιθωριακούς- χαρακτήρες της καθημερινής ζωής, που υποφέρουν από τα ηθικά διλήμματα και συνθλίβονται κάτω από το βάρος των πράξεών τους και των ψυχολογικών τους αδιεξόδων. Σε αυτό το ψυχολογικό μυθιστόρημα ο Ντοστογιέφσκι αναδεικνύεται δεξιο-τέχνης του είδους. Το μήνυμα που θέλει να περάσει ο συγγραφέας είναι πως ο άνθρωπος χωρίς Θεό είναι αδύναμος,αβοήθητος, έρμαιο στα πάθη του και τελικώς φθάνει σε φοβερά αδιέξοδα.

Ωστόσο, ο Ντοστογιέφσκι δεν περιορίζεται σε μία αρνητική στάση. Θέλει να καταδείξει-μέσω των ηρώων του-ότι υπάρξουν θετικές αξίες που βοηθούν τον άνθρωπο να υπερβεί τις αδυναμίες και τα πάθη του, να βρει τις απαντήσεις στις μεταφυσικές του αναζητήσεις και να βρει την δικαίωση στο βαθύ νόημα  της ζωής και της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο Ντοστογιέφσκι ανακαλύπτει την ουσία της ζωής στον Θεό, στην πίστη, στο θρησκευτικό βίωμα, που βοηθά τον άνθρωπο να ισορροπήσει ψυχολογικά, να βρει την αρμονία στην ζωή, να καθαρθεί από τους δαίμονες της ψυχής του, να εξαγνισθεί ηθικά. Αυτό το πρότυπο ζωής ενσαρκώνει στους Αδελφούς Καραμαζόβ ο μικρότερος αδελφός, ο Αλιόσα, ο δόκιμος μοναχός κάτω από την πνευματική καθοδήγηση του στάρετς (=γέροντα) Ζωσιμά.

Σε αντίθεση με τους άλλους ήρωες του Ντοστογιέφσκι, που είναι προβληματικοί, ασθενικοί, περιθωριακοί, ο Αλιόσα εκφράζει μία υγιά αντίληψη για την ζωή που βρίσκεται σε αρμονία με τον Θεό και την κοινωνία. Στο πρόσωπο του Αλιόσα ο Ντοστογιέφσκι ενσαρκώνει ό,τι ο ίδιος θέλει να παρουσιάσει ως θετική στάση ζωής και λύση στα προσωπικά και κοινωνικά αδιέξοδα της σύγχρονης κοινωνίας. Ο Ντοστογιέφσκι με το στόμα του Αλιόσα ομιλεί για την βαθιά και οργανική σχέση πίστεως και εμπιστοσύνης που συνδέει τον άνθρωπο με τον Θεό, και στηρίζεται στον αιώνιο Θεϊκό Νόμο, την συνείδηση, την ηθική. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να μένει αδιάφορος σε ό,τι συμβαίνει στον κόσμο και τον συνάνθρωπό του, αλλά οφείλει στα πλαίσια μιας πλατιάς παναθρώπινης-οικουμενικής αλληλεγγύης να ζήσει σύμφωνα  με τις χριστιανικές αξίες της αγάπης, της συμπόνιας,της κατανόησης,της αυτοθυσίας που εμπεριέχει η πίστη στον Χριστό. Η τραγωδία της ανθρωπότητας δέσμιας των παθών, της φιληδονίας,του μίσους, της υπερηφάνειας, βρίσκει την λυτρωτική της κάθαρση στο σπάσιμο των αλυσίδων που την φυλακίζουν μέσα από την ηθική κάθαρση και την πνευματική εξυγίανση που προσφέρει ο Χριστός. Αυτό είναι το μήνυμα του Αλιόσα, αυτό είναι το αισιόδοξο και ελπιδοφόρο κήρυγμα του Ντοστογιέφσκι μέσα από τον αγαπημένο του ήρωα.

Σημαντική για την κατανόηση της χριστιανικής κοσμοθεωρίας του Ντοστογιέφσκι αποτελεί η μορφή του στάρετς Ζωσιμά, του πνευματικού γέροντα ηγουμένου του μοναστηριού που ο Αλιόσα είναι δόκιμος μοναχός. Ο στάρετς Ζωσιμάς είναι ο πνευματικός σύμβουλος και καθοδηγητής των ανθρώπων που έρχονται προσκυνητές στο μοναστήρι του, αυτός που θεραπεύει τις ψυχικές και σωματικές ασθένειες των ανθρώπων και τους συμφιλιώνει με τον ταραγμένο τους εαυτό και με τον Θεό. Ο Πατέρας Ζωσιμάς εμφανίζεται ως μορφή που συμφιλιώνει,αναπαύει πνευ-ματικά,εξαγνίζει και λυτρώνει τον σύγχρονο άνθρωπο. Ο πατέρας Ζωσιμάς είναι αυτός που βιώνει το μήνυμα του Χριστού, ζει τις αρετές της αγάπης, της ταπείνωσης,της συγχωρητικότητας, και με το παράδειγμα της ζωής του και με τις πνευματικές  νουθεσίες μεταλαμπαδεύει το φως του Χριστού στην κοινωνία.

Πρότυπο για την παρουσίαση του χαρακτήρα του στάρετς Ζωσιμά απετέλεσε για τον Ντοστογιέφσκι ο σύγχρονός του και φημισμένος στάρετς Αμβρόσιος της Όπτινα (=περίφημο ρωσικό μοναστήρι, κέντρο πνευματικότητας και ορθόδοξος φάρος του ρωσικού λαού, που ανέδειξε μεγάλους γέροντες, διορατικούς και πνευματικούς, καθώς και σύγχρονους αγίους της Ρωσίας), στον οποίο πολλές φορές είχε καταφύγει ο Ντοστογιέφσκι, αλλά και άλλες σημαντικές προσωπικότητες της Ρωσίας, όπως οι συγγραφείς και λογοτέχνες Λέων Τολστόι και Νικολάι Γκόγκολ, κ.ά.Στο πνευματικό ερημητήριο της Όπτινα και τους φημισμένους της γέροντες κατέφευγαν πολλοί Ρώσοι για να βρουν γαλήνη, πνευματκή καθοδήγηση, εξομολόγηση και θεραπεία. Όσον αφορά τις διδαχές του στάρετς Ζωσιμά που καταγράφονται στους ''Αδελφούς Καραμαζόβ'' σαφώς ο Ντοστογιέφσκι έχει υπ' όψιν του τα κείμενα του αγίου Τύχωνα Σαντόνσκι, Ρώσου επισκόπου του  18ου αι.

Ο Ντοστογιέφσκι ζει μέσα στην πνευματικότητα της Ορθοδοξίας, διατηρεί επαφή και επικοινωνία με τα ρωσικά μοναστήρια και τους φημισμένους στάρετς, και έχει ακλόνητη την πεποίθηση ότι η ομορφιά και η αρμονία της Ορθοδοξίας μπορεί να σώσει την Ρωσία και τον κόσμο ολόκληρο από την τυραννία του σύγχρονου ορθολογιστικού τρόπου ζωής που διέπει τις σύγχρονες κοινωνίες. Ο Ντοστογιέφσκι πιστεύει ακράδαντα σχεδόν μεσσιανικά θα λέγαμε ότι η πνευματικότητα της ορθοδοξίας, ο μυστικισμός της χριστιανικής πίστης, αποτελεί την απάντηση και την διέξοδο σε μία κοινωνία διεφθαρμένη,εγωιστική και υλιστική, όπως την περιγράφει στα έργα του, και υποστηρίζει με πάθος πως το κήρυγμα του Χριστού για αγάπη και μετάνοια μπορεί να συμβάλλει στην λύτρωση της ανθρώπινης ψυχής από ό,τι την βασανίζει και την ταράσσει. Και αυτό μπορεί να οδηγήσει την ανθρωπότητα στην πλήρη μεταμόρφωσή της, ώστε να ανακαλύψει τις πνευματικές εκείνες δυνάμεις και αξίες που θα την βγάλουν από την κρίση. Αυτό το ''ευαγγέλιο'' υποστήριξε με όλη την δύναμη της ψυχής του και με την λογοτεχνική του συγγραφή ο Ντοστογιέφσκι, μέχρι την στιγμή του θανάτου του, όταν  συμφιλιωμένος με τον ίδιο του τον εαυτό και τον Θεό εκοιμήθη εν ειρήνη το 1881.

Στους Αδελφούς Καραμαζόβ η κεντρική πνευματική και καθοδηγητική μορφή, που ενσαρκώνει όλες τις χριστιανικές πνευματικές αξίες του Ντοστογιέφσκι είναι ο στάρετς Ζωσιμάς. Σε αυτόν καταφεύγουν οι χαρακτήρες του μυθιστορήματος σαν σε πνευματικό διαιτητή και συμφιλιωτή των διαφορών τους η οικογένεια Καραμαζόβ, αλλά και πλήθος προσκυνητών. Ο Ντοστογιέφσκι μας εξηγεί τον θεσμό του στάρετς και την λειτουργία του στην κοινωνία και την ζωή των πιστών: ''Στάρετς είναι αυτός που… εκλέγοντάς τον, απαρνιέστε τη θέλησή σας και την παραδίνετε σε αυτόν με την υποχρέωση της πλήρους υπακοής, με πλήρη αυταπάρνηση. Αυτή την δοκιμασία, αυτό το τρομερό σχολείο της ζωής, ο απαρνούμενος τον ευατό του το δέχεται θεληματικά,με την ελπίδα πως ύστερα από μακρόχρονη διαδικασία θα νικήσει τον ευατό του,θα γίνει κύριος του εαυτού του μέσα από την διά βίου υπακοής, και τελικά θα φθάσει στην απόλυτη ελευθερία, θα ελευθερωθεί από τον εαυτό του.

Η υπακοή στον στάρετς προϋποθέτει μια αδιάκοπη εξομολόγηση και έναν αδιάρρηκτο δεσμό…ο λαός σέβεται πολύ τους στάρετς, άνθρωποι του λαού και επιφανή πρόσωπα συρρέουν να τους προσκυνήσουν, να τους εξομολογηθούν τις αμφιβολίες τους,τα αμαρτήματά τους, τα πάθη τους, και να ζητήσουν συμβουλές και οδηγίες. Ο θεσμός των στάρετς είναι δοκιμασμένος από την χιλιόχρονη πείρα μέσο για την ηθική αναγέννηση του ανθρώπου, που θα τον φέρει από την σκλαβιά στην ελευθερία και την ηθική αναγέννηση… να τους οδηγήσει στην ταπείνωση και την τελειωτική αυτοκυριαρχία''.

Για την ζωή και τον πνευματικό αγώνα του χριστιανού, η υπακοή και η ταπείνωση σε έναν έμπειρο πνευματικό γέροντα-στάρετς αποτελεί ασφαλή οδηγό για καταπολέμηση των παθών και την καλλιέργεια των αρετών. Η μορφή του στάρετς Ζωσιμά μας θυμίζει τους διορατικούς εκείνους γέροντες της Ορθοδοξίας που με αγάπη και κατανόηση εδώ και αιώνες γαληνεύουν ψυχές και τις συμφιλιώνουν με τον Θεό. ''Τον στάρετς Ζωσιμά τον περίμεναν με λαχτάρα για μία συμβουλή και μία παρηγοριά. Όσοι έμπαιναν στο κελί του για να του μιλήσουν, φοβισμένοι και ανήσυχοι, βγαίνανε σχεδόν πάντα με φωτεινό Ο στάρετς δεν ήταν καθόλου αυστηρός. Έβαζε στην καρδιά του εκείνον ακριβώς που είναι πιο αμαρτωλός και αγαπάει περισσότερο εκείνος που αμάρτησε ''.

Στην συνέχεια,θα παραθέσουμε αποσπάσματα από τις διδαχές του στάρετς Ζωσιμά, όπως τις καταγράφει ο Ντοστογιέφσκι, και απηχούν όπως ήδη έχουμε αναφέρει το πνευματικό κλίμα του μοναστηριού της Όπτινα και των φημισμένων της στάρετς. Τα αποσπάσματα αυτά θα μας βοηθήσουν, έστω και μέσα από την λογοτεχνική γραφίδα του Ντοστογιέφσκι,να εισέλθουμε στην πνευματικότητα της ρωσικής ορθοδοξίας.

Αλήθεια και γνησιότητα στην πίστη: ''Το κυριότερο είναι να μη λέτε ψέματα στον ίδιο τον εαυτό σας. Αυτός που λέει ψέματα στον εαυτό του και πιστεύει στο δικό του ψέμα, φθάνει στο σημείο να μην βλέπει καμία αλήθεια ούτε μέσα του ούτε και στους άλλους-και έτσι χάνει κάθε εκτίμηση για τους άλλους και για τον εαυτό του''.

Παρηγοριά για τις μητέρες που χάνουν τα παιδιά τους: ''Κάποτε ένας μεγάλος άγιος είδε στο ναό μία μητέρα να κλαίει γιατί είχε χάσει το μωρό της, το μοναδικό της παιδί της το πήρε κοντά Του ο Κύριος. ''Μήπως δεν το ξέρεις, της είπε ο άγιος,πως αυτά τα μωρά έχουν μεγαλύτερη παρρησία-θάρρος απ' όλους μπροστά στον θρόνο του Θεού; Δεν υπάρχει κανένας άλλος σε όλη την βασιλεία των ουρανών που να έχει την δική τους τόλμη, και με θάρρος παρακαλούν και ζητάνε από τον Κύριο να τα κάνει αμέσως αγγελούδια.νΓι'αυτό και σύ, μητέρα,της είπε ο άγιος, να χαίρεσαι και να μην κλαις γιατί τούτη την στιγμή το μωρό σου βρίσκεται κοντά στον Κύριο, ανάμεσα σε αγγέλους, και θα χαίρεται και θα παίζει και θα προσεύχεται για σένα''.  

''Και κάθε φορά που θα κλαις και θα θέλεις να παρηγορηθείς, άσε να τρέχουν τα δάκρυά σου, και να θυμάσαι πως το παιδί σου είναι μέσα σε αγγέλους του Θεού, σε κοιτάει από εκεί πάνω και χαίρεται που σε βλέπει δακρυσμένη και δείχνει τα δάκρυά σου στον Θεό μας. Τούτο το μητρικό κλάμα στο τέλος θα κατασταλάξει σε μία ήρεμη χαρά και τα πικρά σου δάκρυα θα γίνουν δάκρυα κατάνυξης και εξιλασμού''.

Για την μετάνοια και την αγάπη: ''Μην φοβάσαι και μην θλίβεσαι, αφού μετανοείς όλα θα σου τα συγχωρέσει ο Θεός. Όλα τα συγχωρεί ο Θεός σε κείνον που μετανοεί αληθινά. Δεν υπάρχει αμάρτημα που να μπορεί να εξαντλήσει την αστείρευτη αγάπη του Θεού. Φρόντιζε μονάχα για την αδιάκοπη μετάνοια και διώξε τον φόβο από την καρδιά σου. Πίστευε ότι ο Θεός σε αγαπάει παρ' όλο που αμάρτησες. Αφού μετανοείς θα πει πως αγαπάς. Η αγάπη εξαγνίζει τα πάντα. Αφού ένας άνθρωπος αμαρτωλός μπορεί και συμπονά, πόσο περισσότερο ο Θεός. Η αγάπη είναι κάτι ανεκτίμητο, με αυτήν μπορείς όλον τον κόσμο να  αποκτήσεις και όχι μόνον τις δικές σου αμαρτίες μα και τις ξένες μπορείς να εξαγοράσεις''.

Προσφορά σε ασθενείς-έμπρακτη αγάπη: ''Για πόσο θα μπορούσες να υποφέρεις μία τέτοια ζωή, να κάθεσαι στο προσκέφαλο των ασθενών τις νύχτες; Και αν ο άρρωστος, που εσύ του καθαρίζεις τις πληγές, δεν σου εκφράζει ευγνωμοσύνη,απεναντίας αν αρχίσει να σε βασανίζει με τις ιδιοτροπίες του, να σε βρίζει,να παραπονείτα,να σε διατάζει χωρίς να εκτιμά την προσφορά σου, τότε τι θαγίνει; θα συνεχιστεί η αγάπκη σου ή όχι; Η αγνωμοσύνη μπορεί να ψυχράνει την μεγαλύτερη αγάπη προς τον άλλον. Πολλές φορές η προσφορά της αγάπης μας αναζητά εγωιστικά ανταλλάγματα, τον έπαινο, την αναγνώριση. Όταν δεν υπάρχει, τότε μπορεί να νοιώσεις ότι ο άρρωστος είναι ανυπόφορος, περιορίζει την ατομικότητα, την ελευθερία σου… όμως η ενεργητική αγάπη χρειάζεται δουλειά και επίμονη αυτοκυριαρχία, είναι ολόκληρη επιστήμη. Όταν φθάσετε στο σκοπό σας(την αγάπη προς τον άλλον) θα νοιώσετε καθαρά πάνω σας την θαυματουργό δύναμη του Θεού που σας αγαπούσε τόσο καιρό και μυστικά σας καθοδηγούσε''.

Η Εκκλησία μέσα στο Κράτος και την κοινωνία: ''Η Εκκλησία πρέπει να περιλαμβάνει μέσα της όλο το κράτος και όχι να αποτελεί μία μικρή μεριά του… δεν πρέπει η Εκκλησία να επιδιώκει  σαν μελλοντική κατάκτηση να βρει μία ορισμένη θέση μέσα στο Κράτος όπως κάνει κάθε κοινωνικός σύνδεσμος ή ένας σύνδεσμος-σωματείο ανθρώπων που επιδιώκουν θρησκευτικούς σκοπούς… η ουσία των πραγμάτων απαιτεί να μπει ως κυριότερος αντικειμενικός της σκοπός της περαιτέρω ανάπτυξης της χριστιανικής κοινωνίας… Ο Κύριος μας Ιησούς Χριστός ήρθε πάνω στην γη για να εγκαθιδρύσει την Εκκλησία. Εννοείται πως η βασιλεία των ουρανών δεν είναι του κόσμου τούτου, μα υπάρχει στα ουράνια. Όμως δεν μπορεί να εισέλθει κανείς εκεί παρά μονάχα διά μέσου της Εκκλησίας που είναι θεμελιωμένη και ιδρυμένη επί της γης''.

Ο Ντοστογιέφσκι επιθυμεί να δει την Εκκλησία να μεταμορφώσει την κοινωνία και όχι να καταστεί η ίδια κράτος και κοσμική εξουσία. Πιστεύει ακράδαντα και το έχει γράψει πως ο ρόλος της Ορθοδοξίας θα είναι καθοριστικός για το μέλλον της  ανθρωπότητας, αφού ''η ομορφιά της Ορθοδοξίας θα σώσει τον κόσμο'' από την ασχήμια, την κοινωνική ανισότητα, την ηθική παρακμή. Η εκκοσμίκευση της Εκκλησίας και η απώλεια του πνευματικού της προσανατολισμού στα μάτια του Ντοστογιέφσκι μοιάζει με πτώση. Και αυτό ακριβώς συνέβη στην Δυτική Εκκλησία. ''Παραμερίζεται το Κράτος από την γη και η Εκκλησία ανυψώνεται στο επίπεδο του Κράτους! Αυτό είναι το όνειρο της Ρώμης. Αυτό είναι ο τρίτος πειρασμός του Σατανά! Μα απεναντίας, όταν το κράτος μεταμορφώνεται σε Εκκλησία (=κοινωνία πιστών), και γίνεται μία παγκόσμια εκκλησία, αυτός είναι ο μεγάλος προορισμός της Ορθοδοξίας στον κόσμο. Αυτό το άστρο θα λάμψει από την Ανατολή… επειδή κάποιοι δεν χάνουν την πίστη τους, όλη η κοινωνία στέκει προσμένοντας την πλήρη μετατροπή της ειδωλολατρικής (=άθεης, υλιστικής) κοινωνίας σε μία οικουμενική Εκκλησία. Και ούτω γενήσεται, έστω και στη συντέλεια των αιώνων, γιατί τούτο είναι προορισμένο να συμβεί!''.

Η Εκκλησία μεταμορφώνει τους αμαρτωλούς και τους εγκληματίες: ''Γιατί αν δεν υπήρχε η Εκκλησία του Χριστού, ο εγκληματίας δεν θα είχε κανένα φρένο στα κακουργήματά του… η μόνη αληθινή τιμωρία που φοβίζει τον εγκληματία και τον κατευνάζει εδρεύει στην ίδια του την συνείδηση… Αν υπάρχει κάτι που προφυλάσσει την κοινωνία και διορθώνει τον εγκληματία μεταμορφώνοντάς τον σε άλλον άνθρωπο, αυτό είναι ο νόμος του Χριστού που εκδηλώνεται με την τύψη της συνείδησης. Η Εκκλησία δεν τον αφορίζει, τον καθοδηγεί πατρικά. Προσπαθεί να διατηρήσει τους χριστιανικούς δεσμούς με τον εγκληματία Τι θα γινόταν ο εγκληματίας-ω Θεέ μου!- αν και η χριστιανική κοινωνία, δηλ. η Εκκλησία, τον έδιωχνε έτσι όπως τον διώχνει και τον αποκόπτει ο νόμος της πολιτείας; ίσως ο εγκληματίας να έχανε την πίστη του. Και τότε τι θα γινόταν; Όμως η Εκκλησία που είναι σπλαχνική και αγαπά τους ανθρώπους, θα τον συμπονέσει, εκεί που η κοινωνία αποκόπτει τον εγκληματία από τον σύνολο με την βία,τον εξοστρακίζειμε μίσος(τον φυλακίζει). Η Εκκλησία δεν χάνει ποτέ την επαφή της με τον εγκληματία, θεωρώντας τον πάντοτε σαν ακριβό και αγαπητό τέκνο της, κοιτάει πώς να αναγεννήσει τον εκπεσόντα''.(σημ.ότι ισχύει δηλ.για κάθε άνθρωπο που έχει πέσει στην αμαρτία).

Δοκιμασία και θλίψη στην ζωή: ''για την μεγάλη αποστολή που έχεις να εκπληρώσεις στον κόσμο, έχεις πολύ δρόμο να κάνεις ακόμα . Όλα θα πρέπει να τα υποφέρεις, και θα έχεις πολλή δουλειά. Ο Χριστός είναι μαζί σου. Κράτησέ Τον μέσα σου και Αυτός θα σε φυλάξει. Και μην ξεχνάς ποτέ αυτό:να γυρεύεις την ευτυχία μέσα από την θλίψη''.

Υπομονή στις λοιδωρίες του κόσμου: ''Και θα αρχίσουν να λένε για μένα πολλά και διάφορα, ακόμη και λοιδωρίες θα ακούσω. Όμως υπομένω και λέω στον εαυτό μου: τούτο είναι μία δοκιμασία σταλμένη από τον Ιησού για να ταπεινωθεί η υπερήφανη ψυχή μου. Έχει γραφεί- ''υπόμενε αγογγύστως και με αγαλλίασιν την ατίμωσιν, και μην ταράττεσαι και μην μισείς τον ατιμάζοντά σου''.

Πνευματική ζωή-άσκηση-υπακοή-προσευχή: ''όποιος μπήκε εδώ μέσα (στο μοναστήρι) γιατί ειλικρινά ήθελε να σωθεί, γι'αυτόν η άσκηση υπακοής θα αποδειχθεί στα αλήθεια σωτήρια και θα του κάνει καλό Και όποιος δυσφορεί και αγαναχτεί, εκείνος δεν είναι άξιος να γίνει μοναχός και άδικα ήρθε στο μοναστήρι. Η θέση του είναι με τους κοσμικούς.''.

Ο στάρετς Ζωσιμάς ''πριν πέσει για ύπνο έπεσε στα γόνατα και προσευχήθηκε πολλή ώρα. Στην φλογερή προσευχή του διψούσε μονάχα την χαρούμενη τρυφερότητα, που γέμιζε πάντοτε την ψυχή του μετά τους ύμνους και τα δοξαστικά προς τον Θεό, που αυτά ήταν συνήθως όλη η προσευχή του πριν από τον ύπνο. Αυτή η χαρά που τον πλημμύριζε του έφερνε ελαφρό και ήσυχο ύπνο''. Προσευχόταν: Θεέ μου, ευσπλαχνήσου όλους, φύλαξε τους δυστυχισμένους, εκείνους που τους λείπει η γαλήνη και οδήγησέ τους. Εσύ ξέρεις τον δρόμο. Δείξε τους την οδό της σωτηρίας. Εσύ είσαι η αγάπη, και Εσύ θα στείλεις σε όλους την χαρά!''.

Ο άνθρωπος χωρίς Θεό: ''θα είμασταν αλυσοδεμένοι και δεν θα έχουμε καμίαν ελευθερία, μα μέσα στην μεγάλη μας συμφορά θα αναστηθούμε και πάλι ως την χαρά, που χωρίς αυτήν είναι αδύνατον να ζήσει ο άνθρωπος και να υπάρξει ο Θεός, γιατί ο Θεός είναι που δίνει την χαρά.

Τι γίνεται όμως αν δεν υπάρχει Θεός; Τότε,ο άνθρωπος είναι κυρίαρχος όλης της γης, όλου του σύμπαντος! Θαυμάσια! Όμως πως θα είναι ενάρετος χωρίς Θεό; Να το πρόβλημα! Γιατί τότε ποιον θα αγαπήσει ο άνθρωπος! Ποιον θα ευγνωμονεί, ποιον θα υμνεί;''

Ο άνθρωπος που έχει απορρίψει τον Θεό, έχει γκρεμίσει και κάθε ηθικό ή συνειδησιακό φραγμό. Στην θέση του Θεού ο άνθρωπος ανυψώνει τον εαυτό του, αντικαθιστά την πρόνοια του Θεού με την αλαζονική εμπιστοσύνη στις ανθρώπινες δυνατότητες, στον νέο απελευθερωμένο τύπο ανθρώπου, στον υπεράνθρωπο που αυτοθεοποιείται (πρβλ.θεωρίες Νίτσε). Αυτό που πολλοί το θεωρούν ως πρόοδο της ανθρωπότητας στην πραγματικότητα αποτελεί οπισθοδρόμηση στην βαρβαρότητα. Να πως το περιγράφει αυτό ο Ντοστογιέφσκι: ''όταν η ανθρωπότητα ολόκληρη θα απαρνηθεί τον Θεό, τότε από μόνη της θα καταρρεύσει όλη η προηγούμενη κοσμοθεώρηση και όλη η παλαιά ηθική,και θα πραγμα-τοποιηθεί το καινούργιο.Οι άνθρωποι θα ενωθούν για να τα πάρουν όλα από την ζωή, όλα όσα μπορεί να δώσει, για την ευτυχία και την χαρά σε αυτόν εδώ τον κόσμο. Ο άνθρωπος θα ανυψωθεί με το πνεύμα της θεϊκής τιτανικής περηφάνειας και θα εμφανισθεί ο άνθρωπος- θεός.Θριαμβεύοντας απεριλοριστα πάνω στην φύση,με την θέλησή του και την επιστήμη, ο άνθρωπος θα αισθάνεται μία απόλαυση τόσο μεγάλη που θα αντικαταστήσει όλες τις ελπίδες για τις επουράνιες χαρές…

Από αυτήν την άποψη, σε έναν τέτοιον άνθρωπο ''όλα επιτρέπονται''.Και όχι μονάχα αυτό. Μια και δεν θα υπάρχει Θεός και αθανασία, επιτρέπεται στον καινούργο άνθρωπο να γίνει άνθρωπος-θεός, έστω και αν θα είναι ο μόνος  σε όλον τον κόσμο, και με τον καινούργιο του τίτλο να υπερπηδήσει κάθε όριο παλαιάς ηθικής του πρώην δούλου-ανθρώπου, αν χρειαστεί''. Συνείδηση! τι είναι συνείδηση; Εγώ ο ίδιος την φτιάχνω.Γιατί λοιπόν βασανίζομαι; Από συνήθεια πανανθρώπινη εφτά χιλιάδων ετών. Ας την ξεσυνηθίσουμε και θα γίνουμε θεοί''.

Αυτή ακριβώς είναι η κυρίαρχη αντίληψη στον σύγχρονο, υπερφίαλο και ανόητο άνθρωπο και στην υλιστική και άθεη κοινωνία που έχει φτιάξει.

Σε αυτόν τον αβάσταχτα κούφιο και άδειο από ιδανικά και νοήματα  σύγχρονο κόσμο, ο Ντοστογιέφσκι έχει να αντιπαρατάξει έναν άλλον κόσμο, πνευματικό, ορθόδοξο,στον οποίο οι σοφοί γέροντες μοναχοί-σταρετς αποτελούν φωτεινούς οδηγούς. ''Όλον τον κόσμον και τους κόσμους μπορεί να τους ξεχάσεις μα έναν τέτοιο (γέροντα ασκητή) θα τον προσέξεις, γιατί είναι αφάνταστα πολύτιμο διαμάντι. Μία τέτοια ψυχή αξίζει καμιά φορά ολάκερο αστερισμό''. 

Ο σκοπός της μοναχικής ζωής-η προσφορά των μοναχών:

Αγάπη και ταπείνωση=''Αγαπάτε αλλήλους, πατέρες, δίδασκε ο στάρετς. Αγαπάτε τον κοσμάκη του Θεού. Δεν είμαστε εμείς αγιότεροι από αυτούς που ζουν μέσα στον κόσμο επειδή κλειστήκαμε στο μοναστήρι, μα απεναντίας, ο καθένας μας με το που ήρθε εδώ, απέδειξε πως παραδέχεται τον εαυτό του ως τον χειρότερο. Όσο περισσότερο θα ζει εδώ μόνος του στο κελί, τόσο πιο συνειδητή θα του γίνεται η αναξιότητά του. Γιατί,αν δεν γίνει αυτό, άδικα ήρθε να μονάσει.Τότε μόνον θα επιτευχθεί ο σκοπός μας, όταν παραδεχθούμε ότι είμαστε χειρότεροι-αμαρτωλοί από τους κοσμικούς, μα και προσωπικά ένοχος μπροστά στους ανθρώπους για όλα όσα γίνονται, για όλες τις ανθρώπινες αμαρτίες, τις Παγκόσμιες και τις ατομικές. Γιατί να ξέρετε, πως ο καθένας μας αναμφισβήτητα είναι ένοχος για όλους και για το κάθε τι, όχι μονάχα μέτοχος του γενικού παγκόσμιου αμαρτήματος, μα και προσωπικά ένοχος για τις πράξεις όλων των ανθρώπων και καθενός χωριστά. Γιατί αυτή η συνείδηση είναι το στεφάνωμα της ζωής του μοναχού, μα και κάθε ανθρώπου. Γιατί οι μοναχοί δεν είναι τίποτε διαφορετικό παρά εκείνο που θα έπρεπε να είναι και όλοι οι άλλοι επί της γης. Μονάχα τότε η καρδιά μας θα γίνει άξια να περικλείσει την ατέλειωτη, την οικουμενική, την άσβεστη αγάπη. Τότε ο καθένας από σας θα μπορεί να αποκτήσει ολόκληρον τον κόσμο με την αγάπη του και να ξεπλύνει με τα δάκρυά του τα αμαρτήματα του κόσμου… ο καθένας σας ας αγρυπνεί στην καρδιά του και ας εξομολογείται ακαταύπαστα.. Μη φοβάστε τα κρίματά σας, φθάνει να μετανοείτε, μα μην θέτετε όρους στον Θεό. Μην περηφανεύεσθε ούτε μπροστά στους μικρούς ούτε μπροστά στους μεγάλους. Μη μισείτε όσους σας αποδιώχνουν, σας λοιδωρούν, σας βρίζουν, σας συκοφαντούν, τους αθεϊστές, τους δασκάλους του κακού, τους υλιστές, ακόμη και τους μοχθηρούς, γιατί υπάρχουν ανάμεσά τους και πολλοί αγαθοί. Να τους μνημονεύετε στις προσευχές σας και να λέτε: Σώσον,Κύριε, εκείνους που δεν έχουν κανέναν να προσευχηθεί για χάρη τους, σώσον και εκείνους που δεν θέλουν να Σου απευθύνουν προσευχές… Αγαπάτε τον κοσμάκη του Θεού, μην αφήνετε να σας πάρουν το ποίμνιο οι ξένοι, γιατί αν ολιγω-ρήσετε ραθυμούντες και γίνετε περήφανοι, ακατάδεχτοι ή ιδιοτελειίς, θα έρθουν άλλοι να σας υφαρπάξουν το ποίμνιο. Εξηγείτε ακούραστα στο λαό το Ευαγγέλιο. Πάντα να έχετε πίστη και να κρατάτε ψηλά την σημαία.

Η προσφορά του μοναχού στην κοινωνία.

''Τι είναι ο καλόγερος; οι μορφωμένοι  άνθρωποι του καιρού μας προφέρουν τούτη την λέξη κοροϊδευτικά και την λένε σαν βρισιά. Και όσο περνάει ο καιρός τόσο και χειροτερεύει η κατάσταση. Μας λένε, είστε οκνηρά και άχρηστα μέλη της κοινωνίας… Όμως πόσοι είναι οι πράοι και οι ταπεινοί που θέλουν να απομονωθούν και να προσευχηθούν φλογερά στην ησυχία τους; Αυτούς τους αποσιωπούν δεν τους θυμούνται, δεν τους αναφέρουν αλλά αυτοί που για μία ακόμη φορά θα σώσουν την ρωσική γη! Γιατί στ'αλήθεια αυτοί φυλάνε προσωρινά στην απομόνωσή τους με ευσέβεια την αναλλοίωτη εικόνα του Χριστού σε όλη την αγνότητα της θεϊκής αλήθειας Του, όπως τους την παρέδωσαν οι Πατέρες της Εκκλησίας, οι Απόστολοι και οι Μάρτυρες, και όταν θα χρειαστεί θα την υψώσουν στον κόσμο που η πίστη του έχει κλονισθεί. Αυτό είναι μία μεγάλη ιδέα. Τούτο το άστρο θα λάμψει από την ανατολή.

Αυτά σκέφτομαι για τον ρόλο του καλόγερου. Μήπες είναι ψευδές; Κοιτάξτε τους κοσμικούς, όλον αυτόν τον κόσμο που υψώνεται αλαζονικά πάνω από τον λαό του Θεού. Δεν διαστρέβλωσαν τάχα την μορφή του Θεού και την αλήθειά Του; Έχουν την επιστήμη τους. Μα η επιστήμη μπορεί να εξετάσει μονάχα εκείνα που είναι αντιληπτά με τις αισθήσεις. Ο ψυχικός κόσμος, το ανώτερο μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης, έχει τελείως εξοστρακισθεί. Ο κόσμος διακήρυξε την ελευθερία του. Έχεις υλικές ανάγκες και δεν πρέπει να φοβάσει να τις ικανοποιήσεις, ακόμη και να τις πολλαπλασιάσεις. Αυτό είναι το δόγμα του σημερινού κόσμου.

Νομίζουν πως αυτό θα πει ελευθερία, η αύξηση και η γρήγορη ικανοποίηση των αναγκών, διαστρεβλώνουν την φύση τους, αποκτούν πολλές και άσκοπες, ανόητες επιθυμίες. Ζούνε για να ζηλεύουν ο ένας τον άλλο, για τις σωματικές απολαύσεις και τις επιδείξεις.

Ο μοναστικός δρόμος είναι εντελώς διαφορετικός. Η υποταγή, η νηστεία και η προσευχή που ο κόσμος κοροϊδεύει είναι ο μόνος δρόμος για να πετύχει κανείς την πραγματική, την αληθινή ελευθερία: ξεριζώνω από μέσα μου τις περιττές και άχρηστες ανάγκες, δαμάζω τον εγωισμό και την περηφάνεια μου με την υπακοή και έτσι φθάνω, με την βοήθεια του Θεού, στην ελευθερία του πνεύματος και στην πνευματική χαρά!

Κατηγορούν τον καλόγερο για την απομόνωσή του. Ποιος όμως δείχνει περισσότερη αδελφική αγάπη; Τούτοι οι ταπεινοί και πράοι νηστευτές και σιωπητές θα ξεσηκωθούν και θα εργασθούν για την μεγάλη υπόθεση. Ο λαός θα αντιμετωπίσει τον αθεΪστή και θα τον νικήσει και θα γίνει η ενιαία ορθόδοξη Ρωσία. Φροντίζετε λοιπόν τον λαό και διαφυλάξτε αμόλυντη την καρδιά του μορφώστε τον εν σιωπή.Αυτός θα θα είναι ο μοναστικός σας άθλος, γιατί ο λαός είναι θεοφόρος''.
Νηστεία και εγκράτεια: ''Γιατί αυτός ο καλόγερος ήταν πρώτα απ'όλα υπέρ της νηστείας και ένας τόσο μεγάλος νηστευτής δεν ήταν παράξενο να δει θαυμαστά οράματα. Βέβαια τα λόγια του καμιά φορά ήταν ακατανόητα μα ένας θεός ξέρει τι βαθύτερη σημασία μπορεί να είχαν. Εξάλου όλοι οι ''πτωχοί τω πνεύματι'' για χάρη του Χριστού λένε και κάνουν πολύ παράξενα πράγματα''.

Και ένα εύθυμο περιστατικό για όσους καταφεύγουν στα μοναστήρια και κυνηγούν μετά μανίας τους ''διορατικούς'' γέροντες εν είδει μελλοντολόγων για να τους πουν το μέλλον τους. ''Τρομερά τα λόγια σας, πάτερ Θεράποντα! όμως για πέστε μου, μεγάλε και μακάριε, είναι αλήθεια εκείνο που λένε για σας, πως έχετε αδιάκοπη επικοινωνία με το Άγιο Πνεύμα; -Καμιά φορά του έρχεται και κατεβαίνει.-Πώς κατεβαίνει; τον ξαναρώτησε -Σαν πουλί.- Και πως σας μιλάει; -Με ανθρώπινη φωνή.-Και τι σας λέει; -Να,σήμερα με ειδοποίησε πως θα με επισκεφθει ένας βλάκας και θα μου κάνει ανόητες ερωτήσεις. Πολλά ζητάς να μάθεις…''.

Για την ζωή και τον θάνατο,την αιωνιότητακαι τον Παράδεισο:

''Μα αυτό είναι ίσα-ίσα το μεγαλείο, πως εδώ υπάρχει ένα μυστή-ριο. Μία φευγαλέα γήινη μορφή συναντιέται εδώ με την αιώνια αλήθεια. Η παλιά λύπη, από μία μυστιριώδη δύναμη της ανθρώπινης ζωής, μετα-βάλλεται σιγά σιγά σε μία γλυκιά, τρυφερή χαρά. Το φλογερό νεανικό αίμα το διαδέχονται τα μειλίχια, ξάστερα γηρατειά: δοξάζω την καθημερινή του ηλίου και η καρδιά μου τον υμνολογείόπως και πρώτα, μα τώρα αγαπώ πιο πολύ τις μακριές αχτίδες του και μαζί με αυτές τις ήρεμες τρυφερές αναμνήσεις, τις αγαπητές μορφές της πολύχρονης και ευλογημένης μου ζωής. και πάνω απ' όλα είναι η αλήθεια του Θεού, που πραϋνει, γαληνεύει και συγχωρεί τα πάντα! Η ζωή μου τελειώνει, μα νοιώθω την κάθε μέρα που μου απομένει πως η επίγεια ζωή συναντιέται με μια καινούρια ζωή, ατελεύτητη, άγνωστη, μα τόσο κοντινή,που η προαίσθησή της  κάνει  την ψυχή μου να δονείται από χαρά, το πνεύμα μου να ακτινοβολεί και την καρδιά μου να κλαίει από αγαλλίαση… Κοιτάχτε τριγύρω τα δώρα του Θεού: τον φωτεινό ουρανό, τον καθαρό αέρα, το απαλό χορτάρι, τα πουλάκια, όλη την πανέμορφη και αθώα φύση, και μεις είμαστε ανόητοι και άθεοι και δεν καταλαβαίνουμε πως η ζωή είναι Παράδεισος, γιατί φθάνει να θελήσουμε να το καταλάβουμε και τότε θα δούμε γύρω μας τον Παράδεισο σε όλη του ομορφιά, θα αγκαλιαστούμε και θα κλάψουμε από χαρά…'' Η σπορά του λόγου του Θεού:

''Μονάχα ένας μικρός σπόρος χρειάζεται,ας ρίξει αυτόν τον σπόρο (=τον λόγο του Θεού) στην ψυχή του απλού ανθρώπου και δεν θα πεθάνει, θα ζει πάντα εκεί πέρα, μέσα στο σκοτάδι, στην δυσωδία των κριμάτων του σαν φωτεινό σημείο, σαν μία μεγάλη υπευνθύμιση. Ο λαός του Θεού θα χαθεί αν του λείψει ο λόγος του Θεού γιατί η ψυχή του διψάει την διδαχή και τον ωραίο ενστερνισμό της.''.

Πως η Παναγία μεσιτεύει στον Χριστό για τους αμαρτωλούς:

''Υπάρχει ένα ποίημα με τίτλο Η επίσκεψη της Θεοτόκου εις την  Κόλασιν, όπου ο αρχάγγελος Μιχαήλ ξεναγεί την Θεοτόκο στους τόπους βασανιστηρίων της Κολάσεως. Ανάμεσα στους αμαρτωλούς που βασανίζονται, υπάρχει μία ειδική κατηγορία,αυτών που βυθίζονται σε μία φλεγόμενη λίμνη. Η Θεοτόκος, συντετριμμένη από όσα είδε, μπροστά στον θρόνο του Θεού πέφτει στα γόνατα κλαίγοντας και εκλιπαρώντας χάρη για όσους είδε στην Κόλαση. Ικετεύει, επιμένει, και όταν ο Θεός Της δείχνει τα σημάδια από την σταύρωση στα χέρια και τα πόδια του Υιού Της και Την ρωτάει πως μπορεί να συγχωρήσει τους βασανιστές του Χριστού. Εκείνη διατάζει όλους τους αγίους, τους μάρτυρες, τους αγγέλους να πέσουν στα γόνατα και να παρακαλέσουν τον Θεό. Έτσι πετυχαίνει να γίνει δεκτό από τον Θεό ώστε από την Μεγ. Παρασκευή ως την Αγία Τριάδα κάθε χρόνο να σταματούν τα βασανιστήρια στην Κόλαση. Τόσο μεγάλη είναι η μεσιτεία και η αγάπη της Παναγίας για όλους ανεξαιρέτως, ακόμη και τους πιο αμαρτωλούς''.

Πως ο άνθρωπος από εγωισμό χάνει τον Παράδεισο:

''Υπάρχει σχετικά ένα ρώσικο παραμύθι. Μία φορά και έναν καιρό ζούσε μία πολλή κακιά γυναίκα, Πέθανε χωρίς να έχει κάνει κανένα καλό στην ζωή της. Την άρπαξαν οι διαβόλοι και την έριξαν στην Κόλαση. Τότε ο φύλακας-άγγελός της σκέφτηκε: ''πρέπει να θυμηθώ κάποια καλή πράξη που έκανε αυτή η γυναίκα για να την πω στον Θεό''.Έτσι, θυμήθηκε πως κάποτε η γυναίκα αυτή έδωσε από τον κήπο της ένα κρεμμυδάκι σε μία ζητιάνα. Και ο Θεός είπε στον άγγελο: ''πάρε λοιπόν το κρεμμυδάκι αυτό και πήγαινε στην κόλαση. Κράτα το από την μία άκρη και ας πιαστεί αυτή από την άλλη. Αν τα καταφέρεις να την τραβήξεις από εκεί, τότε ας πάει στον Παράδεισο. Όμως αν σπάσει το κρεμμυδάκι,θα μείνει στην Κόλαση.

Έτρεξε ο άγγελος και λέει στην γυναίκα: ''πιάσου γερά από κρεμμυδάκι και γω θα σε τραβήξω. Και άρχισε να την τραβάει προσεκτικά. Σχεδόν την είχε βγάλει έξω ολόκληρη, όταν και άλλοι αμαρτωλοί γαντζώθηκαν πάνω της για να βγουν και αυτοί μαζί της έξω. Μα η γυναίκα που ήταν κακιά, άρχισε να τους κλωτσάει: ''εμένα θέλουν να βγάλουν και όχι εσάς. Δικό μου είναι το κρεμμυδάκι και όχι δικό σας''.

Μόλις το είπε αυτό, το κρεμμυδάκι αμέσως έσπασε, και αυτή ξανάπεσε στην λίμνη με τις φλόγες της Κόλασης. Ο άγγελος έβαλε τα κλάματα  και έφυγε''.    Τι είναι Κόλαση: =έλλειψη αγάπης.

'Κόλαση είναι το μαρτύριο να μην αγαπάει κανείς. Μια φορά δόθηκε στον άνθρωπο η δυνατότητα να πει αγαπώ και υπάρχω, και αυτή την στιγμή ενεργητικής αγάπης, στο διάστημα της σύντομης επίγειας ζωής του,ο άνθρωπος αρνήθηκε το ανεκτίμητο δώρο, δεν το εκτίμησε,το κοίταξε κοροϊδευτικά και έμεινε ασυγκίνητος.

''Μιλάνε για φλόγες υλικές που έχει η Κόλαση. Δεν το εξετάζω αυτό γιατί τρομάζω με την σκέψη, μα σκέφτομαι πως οι κολασμένοι ευχαρίστως θα δέχονταν τις φλόγες γιατί με τα σωματικά μαρτύρια θα ξεχνούσαν το μεγάλο ψυχικό μαρτύριο που είναι και το πιο τρομερό. Τίποτε δεν μπορεί να τους απαλλάξει από το ψυχικό μαρτύριο, γιατί δεν είναι εξωτερικό, το έχουν μέσα τους. Γιατί και αν ακόμη τους συγχωρούσαν οι δίκαιοι από τον Παράδεισο, βλέποντας τα μαρτύριά τους και τους καλούσαν κοντά τους με αγάπη απεριόριστη,τα μαρτύρια των κολασμένων θα μεγάλωναν, γιατί με την συγγνώμη αυτή θα έπρεπε να ανταποδώσουν αγάπη ενεργητική και γεμάτη ευγνωμοσύνη στους δικαίους,κάτι ,που τους είναι αδύνατο πια να δείξουν''.